Teknolojideki ilerlemeler ve sağlıktaki gelişmeler

Bilimsel gelişmeler ve teknolojik ilerlemeler sayesinde sağlık alanında ciddi gelişmeler

Bilimsel gelişmeler ve teknolojik ilerlemeler sayesinde sağlık alanında ciddi gelişmeler yaşanıyor. Bunun sonucunda ise uzayan ortalama yaşam süresi, yükselen hayat kalitesi ve ulaşılabilir sağlık hizmetleri bütün dünyada hızla yayılıyor. 2021 yılına varan sağlık teknolojileri açısından oldukça heyecan verici bir yıl oldu. Bakın, neler yaşanmış?

BEYİN TARAFINDAN KONTROL EDİLEBİLEN DIŞ İSKELET

2019 sağlık alanında tedavi edilemeyen hastalıkların tedavilerinin bulunması, felçlilerin yürütülmesi ve ölümden sonra beyni canlı tutmayı başarmak gibi büyük gelişmelere sahne oldu. Sadece soyadı açıklanan 30 yaşındaki Thibault, iki yıl önce düşüp felç olduktan sonraki ilk adımlarının ardından “Ayda yürüyen ilk insan gibi hissediyorum” dedi. Beyni tarafından kontrol edilen dış iskelet kusursuz sayılmasa da şimdilik yalnızca laboratuvarda kullanılıyor ama araştırmacılar bu ve benzeri dış iskeletlerin felçli insanların bir gün düzenli olarak kullanabileceği seviyeye gelebileceği konusunda iyimser.

Bir diğer gelişme ise felçlilerin bedenlerindeki nöronların yerlerini değiştirerek daha önce kullanamadıkları ellerini kullanabilmelerini sağlayan buluştu. Avustralya’da bu tedaviyle insanlar artık kendi yemeklerini yiyebiliyor, makyaj yapabiliyor, anahtar çevirebiliyor, para verebiliyor ve klavye kullanabiliyor.

GEN BASKILAYAN İLAÇLAR

Gen baskılayan ilaç türleri eskiden tedavi edilebileceği düşünülemeyen hastalıkları tedavi etmeye başladı. Genler DNA’nın içinde hormonlar, enzimler ve yapı taşları gibi proteinler üretimi için gerekli bilgileri taşıyan kısımlardır. Fakat DNA hücrelerin iç kısmında, çekirdekte bulunuyor ve hücrelerin protein inşa ettikleri yerden uzakta yer alıyor. Hücrelerin içinde bu iki bölge arasındaki iletişim ulak RNA denen kısa bir genetik kodla çalışıyor. Gen baskılayan ilaçlar ise ulağı öldürüyor. Sue Burrell isimli genç, artık akut aralıklarla geçirdiği porfiri hastalığının getireceği acıdan korkmadan yaşayabiliyor. Çünkü Vincent ve Neil da amiloidoz hastalıkları bu tür ilaçlarla baskılanabiliyor. 

KURTARICI VİRÜSLER

Isabelle Carnell Holdaway’in hayatı deneysel bir virüs kokteyliyle kurtuldu. Genç kızın bedeni ölümcül ve başa çıkılamayan bir bakterinin saldırısına maruz kalıyordu. Doktorlar hayatta kalma ihtimalini yüzde 1 olarak açıkladı. Bakterilerin yaşadığı cildinde büyük, kara ve cerahatli lezyonlar oluştu. 

Yoğun bakıma kaldırıldığında karaciğeri tükenmeye başladı ve bakteri kolonileri vücuduna yayıldı. Ancak Great Ormond Street Hastanesi’ndeki doktorlar daha önce denenmemiş bir bakteriyofaj tedavisi uyguladı. Bu tedavide bakterileri öldürmek için virüsler kullanılıyordu. Bakteriyofaj hiçbir zaman ana akım bir tedavi yöntemi olmadı ve kullanımı daha kolay olan antibiyotiklerin gelişmesiyle birlikte arka planda kaldı. Fakat bugün antibiyotiğe dirençli bakterilerin ortaya çıkması nedeniyle bu tedavi yöntemi tekrardan uygulanır oldu. Isabella’nın hayatını kurtaran bu yöntem, gelecekte daha fazla kişinin de yaşama tutunmasını sağlayabilir.

KANSERE YENİ BİR YAKLAŞIM

Kanser immünoterapisi de bu yıl yeni bir döneme girdi. Artık doktorlar kanserle mücadele etmek için hastanın kendi bağışıklık sistemini kullanıyor. 10 yıl önce tedavisi mümkün olmadığı düşünülen melanom hastalarının bugün artık yarısı iyileşiyor. Daha önceleri ileri seviye melanomların yalnızca 20 hastadan 1’i beş yıl yaşamayı başarıyordu. Çoğu aylar içinde ölüyordu. Bu sayede kansere yeni bir yaklaşım geldi. Yedi yaşındaki Belfastlı Charlotte Stevenson kanser tedavisinde “devrim yaratan” yeni bir ilaç türünü ilk kullanan hastalar arasında yer alıyor. Bu ilaçlar bedenin neresinde olursa olsun, yalnızca tümörleri hedef alıyor. larotrectinib, Avrupa’da onaylanan ilk ilaç ve genetik bozuklukları tespit etme özelliğine sahip. 

KİŞİYE ÖZEL HAZIRLANAN İLAÇLAR

Mila tedavi edilemeyen bir Batten hastasıydı, ta ki doktorlar ona özel bir ilaç geliştirene kadar. Mila Makovec’in doktorları önceden imkânsız görülen bir şeyi başardı: Ölümcül bir beyin hastalığına sahip bu kız için kısa sürede sıfırdan bir ilaç geliştirdi. Ölümcül ve tedavisi olmayan Batten hastası olan Mila’nın doktorları onun tüm gen haritasını çıkardı.

Mila’nın genlerindeki farklılıkları inceleyen doktorlar, hastalığına yol açan genetik mutasyonu buldu. Bunun üzerine hastalığı tedavi edebileceğini düşündükleri bir ilaç üzerinde çalışmaya başladılar. Mila’nın hücreleri ve hayvanlarda denenen ilaç ABD Gıda ve İlaç Dairesi’nden onay aldı. Normalde bir ilacın geliştirilmesi 10 yıl civarında sürerken Mila’nın doktorları bunu bir yıldan kısa sürede başardı. Mila bu sayede artık daha az nöbet geçiriyor.

ALZHEIMER HASTALIĞINDA BÜYÜK GELİŞME

ABD’li bir ilaç şirketi Alzheimer hastalığının ilerlemesini yavaşlatan bir ilaç bulduğunu açıkladı. “Aducanumab” adı verilen ilaç beyinde biriken toksik proteinleri temizliyor. Biogen adlı şirketin 2019 Ekim ayındaki bu duyurusu pek çok kişi için sürpriz oldu. Çünkü şirket aynı ilacı geliştirmeyi Mart ayında bırakmıştı. Fakat daha sonra verilerin tekrar incelenmesiyle en yüksek dozu kullanan deneklerin aslında bu ilaçtan fayda gördüğünün anlaşılması üzerine ilaç tekrardan ele alındı ve başvurusu yapıldı. Eğer kullanımına izin çıkarsa modern tıptaki en büyük gelişmelerden biri olacak.

YAPIŞIK İKİZLERİN AYRILMASI

Bu yıl en fazla okunan haberlerden biri de yapışık ikizlerin ayrılmasıyla ilgiliydi. Kafataslarından birbirine bağlı olarak doğan Safa ve Marwa, doğdukları pozisyon nedeniyle birbirlerinin yüzünü de göremiyordu. Yapışık ikizler 50 saatten uzun süren ameliyatlarla ayrıldı. Bu tür vakalara ne sıklıkta rastlandığına dair resmi bir istatistik yok fakat bir tahmine göre kafasından yapışık ikizler yer 2,5 milyon doğumdan birinde görülüyor. Çoğu bir günden daha az yaşıyor. Yapışık ikizleri ayırmak için birden fazla ameliyat ve yüzlerce tıp uzmanının aylar süren yoğun emeği gerekiyor.

ÖLÜMDEN SONRA KISMEN CANLANAN BEYİN HÜCRELERİ

Araştırma beyin hücrelerinin ölümlerinin ertelenebileceğini ve beyindeki bazı bağlantıların tekrardan canlandırılabildiğini gösterdi. Bunun için domuzların kesilmiş kafalarının içine sentetik bir kan, kalp gibi ritmik bir şekilde pompalandı. Kan pompalanınca beyin kısmen canlandı. Fakat beyinde bilinç veya farkındalığa dair bir sinyal olmadı. Bu sürpriz bulgu, beynin kan gitmemesinden dakikalar sonra geri döndürülemez hasara uğradığı fikrini sarsabilir ve beyin hasarlarına yönelik yeni tedavi yöntemlerinin kapısını aralayabilir. 

DNA’YI DEĞİŞTİRMENİN YENİ YOLLARI

Yeni bir DNA düzenleme yöntemi hastalıklara yol açan genetik bozuklukların yüzde 89’unu düzeltebilir. “Prime editing” (ileri düzey düzenleme) adlı bu yöntem, genetik kodu hatasız bir şekilde yeniden yazabildiği için “genetik Word dosyası” olarak da adlandırılıyor. Prime editing bir Word dosyasını açtığınızda klavyenizde CTRL-F’e basarak istediğiniz şeyi arayıp, CTRL-C ile kopyalayıp CTRL-V ile yapıştırmaya benziyor. İnsanlarda hastalıklara yol açan 75 bin farklı genetik mutasyon var ve bu yöntem onların yüzde 75’ini düzeltebiliyor. Yeni yöntem bu yıl laboratuvarda Tay-Sachs hastalığı ve orak hücre anemisini iyileştirmek için kullanılmaya başlandı.

KONUŞAMAYAN İNSANLARA   YENİ SES

Bilim insanları insanların zihnini okuyabilen ve düşüncelerini söze aktarabilen bir teknoloji geliştirdi. Bunun için beynin dudaklar, dil, çene ve gırtlağa elektrik sinyalleri gönderen bölgelerine elektrot yerleştirildi. Elektrotun aldığı sinyaller güçlü bir bilgisayar tarafından bir ağız simülasyonuna dönüştürülerek o ağızdan nasıl bir sesin çıkacağı hesaplandı. Bu hesaplamalar da sanal bir ses yolu tarafından konuşmaya dönüştürüldü.

 Öğrenme hızını arttıran beyin cihazı

ABD Savunma Bakanlığı İleri Araştırma Projesi Ajansı (DARPA) tarafından finanse edilen bir çalışmayla, beynin bilişsel fonksiyonunu iyileştirmeye yardımcı olacak bir cihaz geliştirildi. Makak maymunları üzerinde gerçekleştirilen testlerde cihazın, maymunların öğrenme hızını yüzde 40 oranında artırdığı bildirildi.

VR ve AR ile ameliyat

Hindistan, ABD  ve İngiltere’den üç cerrah, sanal gerçeklik (VR) ve arttırılmış gerçeklik (AR) teknolojilerini kullanarak Londra’da bulunan bir hastanın ameliyatını birlikte gerçekleştirdiler.

Yapay zekâ ile kanser teşhis ve tedavisi

IBM’in yapay zekâsı Kanser için Watson (Watson for Oncology), kanser tedavilerinin yüzde 96’sında doktorlarla aynı fikirde olma başarısı elde etti. MIT tarafından geliştirilen yapay zekâ sisteminin, meme kanserindeki yanlış teşhisleri ve gereksiz ameliyatları yüzde 30 oranında azaltabileceği belirtildi. Yapay zekâ destekli olarak çalışan yeni bir endoskopik sistem; kolon (bağırsak) kanserini yüksek bir doğruluk oranıyla ve gerçek zamanlı olarak tespit edebiliyor.

Yeni akıllı bandajlar

Harvard, MIT ve Nebreska-Lincoln Üniversitesi, telefon aracılığıyla aktive edilerek yaraya ilaç veren akıllı bir bandaj geliştirildi. Bandaj liflerinde taşıdığı birbirinden farklı ilaçları, farklı zamanlarda mobil cihazdan aldığı bir komutla yaraya bırakabiliyor.

Diş operasyonu yapan robot

Dünyada ilk kez dişçi bir robot; insanların yardımı olmadan, tek başına bir diş operasyonu gerçekleştirdi. Robot; bu operasyon için gönüllü olan bir kadın hastaya, 3D baskıyla üretilen 2 dişin implantasyonunu başarıyla gerçekleştirdi.

Akıllı kapsüller ile ilaçların vücuttaki izini sürmek

EtectRx‘in ürettiği mide asidiyle aktive olan akıllı kapsüller, mideye vardığında akıllı telefonlarımıza bildirim gönderecek. Aynı aplikasyon üzerinden, eczacı ve doktor da hastanın gün içerisinde ilacını alıp almadığını kontrol edebilecek.

Hasar görmüş dokuyu tek dokunuşla onaran çip

Ohio State Üniversitesi’nden araştırmacılar tarafından geliştirilen bu çipler, gelecek nesil gen terapisi ve hücresel yeniden programlama için büyük önem taşıyor.

Düşünce okuyabilen “beyin stenti”

Araştırmacılar, felçli hastaların yalnızca düşüncelerini kullanarak biyonik bir dış iskeleti hareket ettirebilecekleri beyin implantı geliştirdiler.

Çip üstünde organ teknolojisi

ABD Gıda ve İlaç İdaresi (FDA), hayvanların deneylerde kullanılmasının önüne geçmek için “çip üstünde organ” teknolojisini geliştiren şirket Emulate ile araştırma-geliştirme anlaşması yaptı. Bir başparmak boyutlarında olan bu çiplerin üzerinde insan organlarını taklit eden canlı insan hücreleri bulunuyor.

Midede sindirilebilen sensör

Türk bilim kadını Prof. Canan Dağdeviren, bilim insanlarının uzun süredir üzerinde çalıştıkları bir konu olan sindirilebilir sensörü geliştirebilmeyi başardı.