Karahanlı Türkçesi Ses ve Şekil Bilgisi
Bu yazı Hasan ERYILMAZ tarafından 27.02.2021 tarih ve 23:08 saatinde Dil Bilgisi kategorisine yazıldı. Karahanlı Türkçesi Ses ve Şekil Bilgisi
makale içerik

Yaklaşık 200 yıllık bir zaman dilimine hakim olan Karahanlı Türkçesi, Köktürk ve Uygur Türkçesinin tabii bir devamıdır. Nitekim 13. yy’dan itibaren gelişen yeni yazı dilleri, Karahanlı Türkçesinin evlatları durumundadır.
Aradaki 400 yıllık zamana rağmen Eski Türkçeye göre pek az değişiklik olmuştur. Burada birkaç ufak misal verip daha sonra Karahanlı Türkçesinin gösterdiği genel ses ve şekil hususiyetlerine değineceğim.
Meselâ ses bakımından sadece birkaç farklılık görülür.
1. Kelime içinde ve sonunda d ve d olmuştur: yadag>yadag
2. Kelime içinde ve sonunda b sesi w olmuştur. sub>suw
3. Eski Türkçedeki 3. şahıs emir kipi -zun>-sun olmuştur.
Ayrıca bu ek –zu~su; -zun~-sun; zun~-sun; -zunun-~sunun gibi başka değişikliklere de uğramıştır.
SES BİLGİSİ
Ünlü değişmeleri:
a) e>i değişmesi
Türk dilinin hemen her döneminde görülen bu ses değişmesi Karahanlı metinlerinde de karşımıza çıkar.
yi-<ye- “yemek”
b) a>u değişmesi
Aslında -a- olan sesin kendisinden önceki hecede mevcut yuvarlak ünlü dolayısıyla -u- şeklini almasıdır.
kopar->kopur- “yerden kaldırmak”
c) e>ü değişmesi
Metinlerde “ü” temayülü mevcuttur.
kötür-<köter- “götürmek, kaldırmak”
d) ü>i değişmesi
Metinlerde bu kelimelerin her iki şeklinin de kullanıldığını görüyoruz.
min-di “bindi” min-<mün- “binmek”
ÜNSÜZLER
Türkçe kelimeler c, f, h, l, n, g, r, v, z sesleri ile başlamaz. Ancak c, f, h, l, r, z sesleri ile başlayan istisnai örnekler vardır. Ancak bu kelimeler ya taklidi kelimelerdir veya yabancı kökenli olup Karahanlı Türkçesinde kullanılan kelimelerdir.
Örneğin; cigi “sağlam” hata “ata”
Cülab “gül suyu” laçın “şahin”
Hana “ana” limgen “sarı erik”
ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ
1) b>m değişmesi
Türk dilinde sıkça rastlanan bu ses olayı Karahanlı sahasında da görülmektedir.
ben >men (DLT) biz>miz (DLT)
2) p>m değişmesi
Her ikisi de dudak ünsüzü olan bu seslerin birbirinin yerine kullanıldığını görmekteyiz. Vereceğim örnekte pekiştirme -p ile yapıldığı gibi -m ile de yapılmıştır.
köp kök>köm kök “göm gök” DLT
3) ç>ş değişmesi
Bu ünsüzler birbirinin karşılığı olan sözlerdir. Bugün de bunların birbiri ile değiştiğini görüyoruz.
çağıla->şağıla “bağırmak , çağırmak” (DLT)
4) d>d ; z>y değişmesi
Türk dilinin hemen her devresinde bu gelişmeyi görmek mümkündür.
adak>adak>azak>ayak
5) k>h değişmesi
h ünsüzü Türkçenin asli hecesi olmadığı halde “k” ünsüzünün zaman içerisinde “h” şeklinde geliştiğini görmekteyiz.
kalaç>halaç “aç ve kal” okşa>ohşa (şakalaşmak) (DLT)
6) g>y değişmesi
Bugün de karşımıza çıkan bu ses olayı, Karahanlı sahasında da görülmektedir.
eşgek>eşyek “eşek” (DLT)
7) g>h değişmesi
Nadir olarak rastlanan bir ses olayıdır.
ugi>ühi “baykuş” (DLT)
8) r>l değişmesi
arka>alka
9) y-n ayrışma
Bu ses olayı aslında bir değişmeden ziyade birinin yerine diğerinin kullanılmasıdır.
kayu-kanu “hangi, hani, nice” (DLT)
çıgay>çıgay-çıgan “fakir” (DLT)
ÜNSÜZ DÜŞMESİ
1) -r- düşmesi
Akıcı ünsüz olan -r-nin bazı kelimelerde düştüğü görülür.
bek<berk “sağlam, kuvvetli”
2) -y düşmesi
Kelime sonunda mevcut -y seslerinin düşürüldüğü örnekler vardır.
kükü<küküy “hala”, katar-<kaytar- “kaytamak” (DLT)
yokru<yokruy “yukarı” (DLT)
GÖÇÜŞME (YER DEĞİŞME) METATEZ
Kelime içindeki iki sesin söyleyişi kolaylaştırmak amacıyla yerlerinin değişmesi olayıdır. Genellikle yan yana bulunan iki ses değişir.
koşnı<konşı “komşu” (DLT), çamgur<çagmur “çamur”
ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ
Bünyesinde -r-, -k; -s-, -k gibi ünsüz bulunduran kelimelerde, telaffuz vurgu ve şive özelliğinden dolayı, bu ünsüzlerin ikizleştiği görülür.
arrıg<arıg “pek temiz” (DLT), bakku<baku “tepe” DLT
sekkiz<sekiz “sekiz sayısı”
HECE YUTUMU
Genellikle benzer sesli hecelerden birinin telâffuz veya değişik sebeplerle düşmesi, yutulması olayıdır.
alma<alımla –almıla “elma”
ut<uvut “haya, ar, edeb”
HECE BİRLEŞMESİ (KAYNAŞMA)
Kelimeyi meydana getiren heceler ve söz içinde yan yana gelen kelimelerin komşu heceleri de birbirlerini etkilerler ve bir düzene uyarlar. Buna hece birleşmesi denir.
neçük<neçe+ök “neden, niçin” (DLT),
toksan<tokuz on (DLT)
ŞEKİL BİLGİSİ
İsimden isim yapan eklere birkaç örnek:
* -ç
anaç<ana-ç
* -çın/-çin:
Az kullanılan bir ektir. Benzerlik ifadesi bulunan bu ek, renk isimlerine veya renk ifadesinde kullanılan isimlerin üzerine getirilir.
kökçin<kök-çin “mavimsi, gök mavisi gibi” (KB)
* -daş/-deş
Aynı özelliklere sahip veya bağlı olma durumunu gösterir.
Koldaş<kol-daş “arkadaş”
* kına/-kine; kıya/-kiye
Kuvvetlendirme, küçültme ve sayı ifadelerini ortaya koyan bir, isimden isim yapım ekidir.
erkiye<er-kiye “adamcağız” DLT
kızkıya<kız-kıya “kızcağız” DLT
FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER
* -g/-g
Yer isimleri ve soyut isimler yapar.
aytıg<ayt-ı-g (sual sorma)
bodug<bodu-g (boya)
* -ga/-ge
bilgi<bil-ge kısga<kıs-ga “kısa”
* -gak/-gek
Bu ek bugünkü yazı dilimizde mevcut –an/-en sıfat fiil eki ile –cı/-ci isimden isim yapım ekinin anlamında fiillerden isim türetir.
tezgek<tez-gek “kaçan, çekingen” (DLT)
tutgak<tut-gak “öncü” (KB)
*-man/-men
Çok az örnek vardır. Değişik anlamlarda yeni isimler yapar.
kurma<kur-man “ok ve ya konan kap”(DLT)
tuman <tu-man “duman, sis” (DLT)
İSİM ÇEKİMİ
1) İlgi hali:-nıng/-ning; -nung/-nüng
Belirtili isim tamlaması kurar.
Atanıng ananıng ölümi tükel (KB)
2) Yönelme hali: -ka/-ke, -ga/-ge; -q/-e
Cümlede yer tümleci görevindedir.
Bu şair tili boldı sözke ulı (KB)
3) Ayrılma hali: -da/-de, ta/-te; dın /-din, tın/-tin, -dun/dün
Beg içtin bolur körgü taştın közi (KB)
4) Yükleme hali: -g/-g; -n; -nı/-ni
Belirtili nesneyi oluşturur.
Özüm bir yüzni köreyin anıng (KB)
5) Gösterme hali: -garu/-gerü; -karu/-kerü –aru/-erü; -ra/-re; -ru/-rü
Anda bolup tengrigerü tapgın öter (DLT)
ZAMİRLER
Belirsizlik Zamirleri
İsim gibi kullanılan, ismin yerini tutan bu zamirlerde kesin bir şeyi veya bir kişiyi ifade söz konusu değildir.
* adınlar “başkaları, herkes”
adınlarka birmez özinğe alıp (KB)
* adnagu “yabancı, başkası”
agruk agır işinğini adnagunı todurma (DLT)
* barça/barçalar (bütün, hep, bütünü, hepsi)
biligsiz kişi barça iglig bolur (KB)
* barı/baru “bütünü, hepsi, tamamı”
bu barı hazine bu altun kümüş
* kamu/kamug “her, bütün, hepsi”
kamug kadgusı erdi ümmet üçün (KB)
* kayu/kayusı “bazısı, kimisi”
kayusı çapar kör kayu suv içer (KB)
SIFATLAR
Niteleme sıfatları
akı: “cömert, eli açık”
akı erdi elgi yüreki tedük (KB)
alçak: “alçak gönüllü, yumuşak huylu”
tüzin erdi alçak kılınçı silig (KB)
araste: süslü, bezenmiş
araste ol ermiş yarımış küle (KB)
* atik “eski, kadim”
atik erdi aşnu kamugda oza (KB)
* bagırsak “merhametli”
tüzün kılkı alçak bagırsak köngül (KB)
* bedük “büyük”
bedük bilgi birle öküş erdemi (KB)
* berk “sağlam, kuvvetli”
bu ay toldı aydı manga berk kişen (KB)
* ediz “yüksek yer”
ediz king bedizlik sarayıng (KB)
SIRA SAYI SIFATLARI
Asıl sayı sıfatlarına getirilen –inç/-inçi; -ünç/-ünçü ekleri ile yapılmaktadır.
ikinç “ikinci” (KB)
üçünç “üçüncü” (KB)
törtinç<tört-i-n-ç (dördüncü) KB
ZARFLAR
Zaman zarfları
Kidin “arka, sonra”
eşitgü biligsizke aysa kidin (KB)
aşnu “önce”
hacib aydı aşnu manga kelsüni (KB)
emdi, imdi “şimdi, şu anda”
anı ögsen emdi sevincin tile (KB)
hergiz “asla, hiçbir zaman”
çıka tuşsa hergiz unıtmaz yolum (KB)
SORU ZARFLARI
negü teg “ne gibi”
negü teg bolur bu könilik ulu (KB)
neçe “nice, ne kadar, kaç, nasıl”
neçe tirse dünya tüker alkınur (KB)
EDATLAR
arı “edoğru, -den öte, -den ileri, den”
Eski Türkçede bulunmayıp, Orta Türkçe devresinde görülmeye başlayan “arı” edatına bugünkü Kıpçak ve Sibirya şivelerinde ve Anadolu ağızlarında da rastlanmaktadır.
asra<as-ra “aşağı, -den aşağı, den öte”
aşnu<aşın-u “den önce”
burun<buru-n<bur-u-n “den önce, ilk”
aza<az-a “önce, den önce, den beri”
tapa<tap-a “a doğru”
utru<utur-u “karşı, -a doğru”
SORU EDATLARI
handa<kanda “nerede”
negü<ne+gü nasıl, niçin”
nü:ne nü tersen ne dersin” DLT
ÇAĞIRMA-HİTAP EDATLARI
aç “hey” aç berü gel “hey berü gel”
ala “yavaş” ala ala “yavaş yavaş”
av “hayır”
emet/yemet “evet”
uva “efendim”
ÜNLEMLER
awa awa “vah vah”
esiz/isiz “yazık”
vâ “vay”
Va ne tersen “vay ne diyorsun” (DLT)
* gösterme edatı uş “işte”
* tekrar edatı
baz “yine,tekrar”
yana/yan-a “yine,tekrar “yana keldim” (DLT)
(bugünkü yankı ve yansımak sözcükleri)
Karahanlı Türkçesinde İsim Fiiller
Bildiği üzere isim fiil fiilin ad şeklidir.
1) – mak/-mek
tir-mek “dermek,toplamak”
2) -ma/-me
bıçma<bıç-ma “biçme,kesme”(DLT)
3) -ış/-iş; -uş/-üş
bakış<bak-ış (DLT)
SIFAT FİİLLER
Sıfat fiil,fiilin zamana bağlı olarak kavramını sıfatlaştıran bir şekildir. Zaman anlamı taşımaları yönünden isim fiilden ayrılırlar.
Geçmiş Zaman Sıfat Fiilleri
1) -mış/-miş
keçmiş<keç-miş “geçmiş”
2) -dı/-di; -du/-dü
ekindi<ekin-di (ekilen)
umdu<um-du (dilek,istek)
3) -yuk/-yük
sözleyük<sözle-yük “söylenmiş”
Geniş Zaman sıfat Filleri
1) -ar/-er
keçer<keç-er “geçer”
2) -ır/-ir
bilirde<bilir-de “bilende”
3) -r
yarar<yara-r “fayda -yarar”
4) -ur/-ür
kör-ür<körür “gören”
5) -maz/-me; -mar/-mer
aytmazda<ayt-maz-da “söylemeyince”
6) -glı/-gli
Olumlu ve olumsuz fiil tabanlarına gelir ve –an/-en sıfat fiil ekinin görevini yapar.
körügli<kör-ü-gli “gören”
barıglı<bar-ı-glı “varan”
7) -gan/-gen
Bugün yazı dilimizde –an/-en olarak yaşar.
ısırgan<ısır-gan “ısıran”
arıtgan<arıt-gan “arıtan”
Kaşgarlı oğuzların –g/-g seslerini düşündüğünü söyler
Gelecek Zaman sıfat fiil ekleri
1) -gu/-gü
kalgu<kal-gu “kalacak”
kitgü<kitgü “gidecek”
2) -guçı/-güçi; -guluk/-gülük; -gusı/güsi
Bu ekler -gu/-gü sıfat fiil ekinin üzerine getirilen yapım ekleri ile genişletmiş olan eklerdir.
ayguçı<ay-guçı “söylenen söyleci”
başlaguçı<başla-guçı “başlayon”
2) daçı/-deçi;-taçı/-teçi
sözledeçi<sözle-deçi “söyleyen”
tuttaçı<tut-taçı “tutan,tutucu”
ZARF FİİLLER
1) -p/-(ı)p/-(i)p; -(u)p/-(ü)p
alıp<al-ı-p “alarak,alıp”
2) uban/-üben; -upan/-üpen
baruban<bar-uban “giderek,vararak”
3) -ı/-i; -u/-ü
bolu bir<bol-u bir- “oluvermek” (KB)
4) -a/-e
aça bir-<aç-a bir “açıvermek” (KB)
5) -gınça/-ginçe
Türkiye Türkçesinde -ınca/-ince ekidir.
bolmagınça<bolma-gınça “olmayınca” (KB)
ölmeginçe<ölme-ginçe “ölmeyince”
6) -madın/-medin; -madı/-medi; mayın/-meyin
Türkiye Türkçesinde –madan/-meden
bilmedi<bil-medi “bilmeden” (KB)
tınmadı<tın-madı “dinlemeden” (KB)
7) galı/-geli
ölgeli<öl-geli “öleli,ölerek”
kılgalı<kılgalı “kılalı,kılarak” (KB)
8) -dukta/-dükte
karıştukta<karış-tukta (karıştığında)
FİLL ÇEKİMİ
1) Geniş Zaman: -r/-ur ; -ır/-ir; -r; -ar/-er
aç-ar men
küs-er men
öl-ür men
2) Görülen geçmiş zaman çekimi: -dı/-di; -du/-dü; -tı/-ti; -tu/tü
kesmedim
yokla-dım
uç-tum
3) Anlatılan Geçmiş zaman: -mış/-miş
kör-miş-im
4) Gelecek Zaman Çekimi: -ga/-ge; -gay/-gey ve -gu /-gü ile yapılır ve -daçı/-deçi; -taçı/-teçi az kullanılır.
kel-ge-men
bar-gay-men
tıngla- gaymen
Yakın Gelecek Zaman
-galır; -gelür / -gelir
bar–galır men
kel-gelir
ŞART KİPİ
-sa/-se eki ile yapılır. Birkaç örnekte -say/-sey mevcuttur. Şahıs zamirleri ile çekim yapılır. 1. çokluk ve 3. çokluk çekimlerinde zamirler ekleşmiş ve mız/miz; lar/-ler şeklinde girmiştir.
1. teklik 2. teklik 3.teklik
bar-sa men bar-sa sen bak-sa
1. çokluk 2. çokluk 3.çokluk
er-se-miz – sev-se-ler
EMİR KİPİ
Emir kipinin şahıslara göre ayrı ayrı çekimi vardır.
1. teklik şahıs:
-ayın/-eyin; -yın/-yin; ay/-ey; ayı/-eyi; -yı/-yi; -eyim
kel-eyin
kör-eyim
kör-eyin
bar-ayın
2. teklik Şahıs:
Eksiz, -gıl/-gil; -gın/-gin ekleri ve ünleme edatları ile
Eksiz Ünleme edatları -gıl/-gil ekleri ile -gın /-gin ekler ile
Eşit bil-e yatma-gıl tutgın
Unutma yan-gıl-a tut-gıl sözleme-gin
Tur-a bar-gıl
3. teklik şahıs:
-su/-sü, -sun/-sün; sunı/-suni
keç-sü
1. çokluk şahıs
-alıng/-aling; -alım/-elim; -lım/-lim
bar-alım
köç-elim
kir-elim
2. çokluk şahıs: -ng/-nglar
al-ı-ng
bar-ı-ng
bil-i-ng
3. çokluk şahıs: -sular/-süler; -sunlar/-sünler
bilme-sünler, körme-sünler
GEREKLİLİK KİPİ
-gu/-gü ekleri ile yapılır. Bunun yanında –gu/-gü kerek ve kerek +….. – sa/-se
gu/gü + kerek
1. teklik şahıs
öte-gü kerek men
2. teklik şahıs
katıl-gu kerek
3. teklik şahıs
eşit-gü kerek
kerek +………. –sa/-se
er edgü kerek tusa edgü kılınç