Kırgız Türkçesi Ses ve Şekil Bilgisi

Ünlüler

Kırgız Türkçesinde sekiz ünlü bulunmakta-dır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü Büyük Ünlü Uyumu: Sağlam bir şekilde işlemektedir

Küçük Ünlü Uyumu: Türk lehçeleri içerisinde en sağ-lam olduğu lehçedir. Ünsüzler: Kırgız Türkçesinde 20 ünsüz vardır. Çift ses değerine sahip Ë (yo), Ц (ts), Щ (şç), Ю (yu), Я (ya) ses işaretleri de vardır. Ünsüz Uyumu: Tam olarak işlemektedir.

Kırgız Türkçesi Şekil Bilgisi 

İsim Çekim Ekleri

Çokluk Eki: +lAr; +dAr, +tAr; +lOr, +dOr, -tOr

İyelik Ekleri: 1. teklik +m, 1. çokluk +bIz,+bUz; 2. tek-lik +ñ, 2. çokluk +ñIz, +ñUz; +ñAr, +ñOr; +ñIzdAr, +ñUzdOr ; 3. teklik +I, +U; +sI, +sU; 3. çokluk +I,+U; +sI, +Su

Hâl Ekleri:

a. Yalın hâl: Eksizdir,

b. İlgi hâli: +nIn,+nUn; +dIn,+dUn; +tIn,+tUn

c. Yükleme hâli: +nI; +dI, +tI; +nU, +dU, +tU

d. Yönelme hâli: +gA; +gO; +kA, +kO

e. Bulunma hâli: +dA; +dO; +tA; +tO

f. Ayrılma hâli: +dAn, +dOn; +tAn, +tOn; +An g.

Eşitlik hâli: +çA; +çO; +dAy, +tAy, +tOy

h. Vasıta hâli: menen

Aitlik eki: +kI, +kU; +gI, +gU

Soru eki: -bI, -bU; -pI, -pU

Fiil Çekim Ekleri

Şahıs Ekleri:

a. Zamir Kökenli Şahıs Ekleri:

1. teklik -mIn, -mUn, m; 1. çokluk -bIz, -bUz; 2. teklik -sIn,-sUn; 2. çokluk -sInAr, -sUnOr; -sIzdAr, -sUzdOr; sIz, sUz; 3. teklik -ø, 3. çokluk –ş

 b. İyelik Kökenli Şahıs Ekleri: 1. teklik -m, 1. çok-luk -k; 2. teklik -ñ, 2. çokluk -ñAr, -ñOr; -ñIzdAr; -ñUzdOr; -ñIz, -ñUz ; 3. teklik -ø, 3. çokluk -ş

c. Emir Kökenli Şahıs Ekleri: 1. teklik -Ayın, -OyUn; -yIn, yUn; 1. çokluk -AlIk, -OlUk; -AlI, -OlU; 2. tek-lik -ø, 2. çokluk -gIlA, -gUlA; -ñIzdAr, -ñUzdOr; -ñIz, -ñUz; 3. teklik -sIn, -sUn, 3. çokluk -ş-sIn, -ş-sUn

Zaman ve Şekil Ekleri:

a. Bildirme Kipleri Öğrenilen Geçmiş Zaman: -(ı)ptIr, -(U)ptUr

Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman: -dI, -dU; -tI, -tU; -gAn, -kAn; -gOn, -kOn;-çU

Şimdiki Zaman: fiil + (ı)p otur-, cat-, cür-, tur- + a (e, o, ö, y) + şahıs eki; -OOdO; -UUdA

Gelecek Zaman: -A, -O; -y Geniş Zaman: -Ar, -Or; -r

b. Tasarlama Kipleri

Şart Kipi: -sA, -sO

Gereklilik Kipi: -(I)ş, -(U)ş+kerek/zarıl/lazım;

fiil+- OO/-UU+iyelik eki+kerek/zarıl/laazım;

fiil ismi+ yö-nelme hâli eki+ tiyiş

Emir Kipi: Emir kipinde her şahsın ayrı bir eki vardır.

İstek Kipi: fiil+gİ (-kİ)+iyelik eki+bar/kelet;

mAk(çI), -mOk(çU);

-gAy ele+iyelik kökenli şahıs eki

Fiillerin Birleşik Çekimi 

Kırgız Türkçesinde birleşik çekim: Rivayet eken (nadi-ren imiş) ile yapılır.

Hikâye ele ile yapılır.

Şart bol- fiili-nin şart çekimi ile olşturulur.

i- ve iken İle Yapılan İsim Çekimi Şimdiki zamanda (veya geniş zamanda) şahıs ekleri;

 geçmiş zamanda eken ve ele , şart çekiminde ise bolso kullanılır. 

Yapım Ekleri

İsimden İsim Yapan Ekler: +çA, +çO; +çAk; +çAn; +çI, +çU; +çIk, +çUk; +çIl, +çUl; +çIlIk; +dAş, +dOş; +tAş, +tOş; +lAş, +lOş; +gIlt, +gUlt; +IrAAk, +UrO-Ok; +lIk, +lUk; +dIk, +dUk; +tIk, +tUk; +lUU; +dUU; +tUU; +OO; +sIz, +sUz; +ay

İsimden Fiil Yapan Ekler: +A-, +O-; +Ay-, +Oy-; +dA- , +dO-; +I-, +U-; +kAr-, +kOr-; +gAr-, +gOr-; +lA-, +lO-; +dA-, +dO-; +tA-, +tO-; +lAn-, +lOn-; +dAn- , +dOn-; +tAn-, +tOn-; +r- (+Ar-, +Or-, +Ir-); +rA-, -rO-; +sI-, +sU-; +sIrA- ,+sUrA-

Fiilden İsim Yapan Ekler: -Ak, -Ok; -çAk, -çOk; -dI, -dU; -gA, -gO; -gAk, -gOk; -kAk, -kOk; -gI, -gU; -kI, -kU; -gIç, -gUç; -kIç, -kUç; -gIn, -gUn; -kIn, -kUn; -Iç, -Uç; -k (-Ik, -Uk); -m (-Im, -Um); -mA, -mO; -mAk; -mIş, -mUş

 Fiilden Fiil Yapan Ekler: -dIr-, -dUr-; -tIr-, -tUr-; -gIlA- ; -kIlA-; -gIz-,-gUz-; -kIz-,-kUz-; -l- (-Il-, -Ul-); -n- (-In-, -Un-); -r- (-Ir-, -Ur-); -ş- (-Iş-, -Uş-); -t- (-It-, -Ut-)

Sıfat-Fiiller: -Ar, -Or, -r; -bAs, -bOs; -pAs, -pOs; -gAn, -gOn; -kAn, -kOn; -OOçU, -UUçU, -çU; -A, -O; -y elek; -GIs, -GUs

Zarf-Fiiller: -A, -O, -y; -ArdA, -OrdO; -rdA; -bAstAn, -bOstOn; -gAnçA ; -kAnçA; -gAndA ; -kAndA; -gAnI, -gOnU; -kAnI, -kOnU; -gIçA, -gUçA; -kIçA, -kUçA; -mAyInçA, -mOyUnçA; -p (-Ip, -Up)

Hareket Adları (İsim-Fiiller): -v; -ş (-Iş, -Oş, -Uş) 

---

Kança Dosuñ Bar

Çogulgan el Apendiden suraştı: - Apendi, senin kança dosuñ bar? Apendi coop beriptir: - Azır kança ekenin aytalbaym, antkeni işim oñ, turmuşum cakşı. Dostun sanın men silerge cumuşum caman bolgondo aytam.

Kaç Arkadaşın Var

Toplanan halk Nasrettin Hoca’ya sordu: - Nasrettin Hoca, senin kaç arkadaşın var? Nasrettin Hoca cevap verir: - Şimdi ne kadar olduğunu söyleyemem; çünkü şu an işim yolunda, hayatım iyi. Arka-daşın sayısını ben sizlere işim kötü olduğunda söylerim.

---

Konok

Bir kedey attuu-baştuu kişiler bargan bir üygö konokko çakırılıp kalat. Al dastorkon-go oturganda, üy eesi baylardın aldına çoñ-çoñ balıktardı, özünün aldına bolso, kiçinekey balıktardı koygonun körüp, abdan ızalanat da, balıktardın biröönü koluna alıp, kulagına bir nerseler şıbıray baştayt. Anı körgön konoktor tañ kalıp, emne kılıp catkanın suraşat. Anda al: “Menin atam balıkçı bolçu. Kündördün birinde deñizge çögüp ketken ele. Men bul kımınday balıktan anı körüp-körbögönün surasam: “Men azır kiçinekeymin, anı başka tabaktardagı çoñ balıktardan surasañ, alar menden çoñ, köptü körgön, köptü bili-şet. Balkim senin atañdı körüşköndür dedi.” deyt. Üy eesi bul kolunda cok kembagaldı cakşı sıylabaganı üçün abdan uyat bolup, aga da çoñ balık tartkan eken.

Metinde Geçen Kimi Kelimelerin Karşılıkları

kedey: yoksul şıbıra-: fısıldamak attuu-baştuu: belli başlı tañ kal-: şaşırmak dastorkon: sofra kımınday: minik, küçük ee: iye, sahip azır: şimdi, henüz çoñ: büyük, iri kembagal: yoksul kiçinekey: küçücük, küçük abdan: çok, gayet abdan: çok sıyla-: ağırlamak, saygı göstermek