Özbek Türkçesi Ses Bilgisi

Ünlüler

Özbek Türkcesinde 10 tane ünlü vardır. Ancak bu sesler alfabede 7 harfle gösterilir. a-a,

ı-i, o-o, u-u sesleri ortak birer işaretle gösterilir. Yuvarlak a ise, o harfi ile gösterilir. o harfi Rusca kelimelerde o sesini verir.

Bu ünlüler ve özellikleri şöyledir:

a: Türkiye Türkcesindeki a gibidir. x, q, ğ ünsüzlerinin yanında kullanıldığında bu ses değerini verir. Yani kalın ünsüzlerle birlikte kullanılır: paxta (pamuk), faqat (yalnızca), qavat (kat), qarğa (karga), başqa (başka), xalq (halk), xayr (iyilik), xazina (hazine).

a sesi Rusca kelimelerde ise a sesini verir: advokat (avukat), abajur vs.

ä: Yazılışı bakımından yukarıdaki a ile aynıdır. Türkiye Türkçesindeki e’den daha acık ve geniş telaffuz edilir. Yani a ile e arasında bir sestir. x, q, ğ kalın ünsüzlerinin dışında diğer bütün ünsüzlerin yanında kullanılır: parvariş (bakım), aka (ağabey), maktab (okul), asarlari (eserleri), kelgan (gelen), koyadi (koyar).

å: Yuvarlaklaşan bu ünlü Özbek Türkcesini diğer Türk lehcelerinden ayıran karakteristik bir ünlüdür. Geniş, çok açık ve yuvarlak bir a’dır. Söylenişinde o’ya yakın bir ses çıkar.

Gerek Turkce gerekse yabancı dilden alınan kelimelerdeki uzun a’lar bu yuvarlak şekli 

e: Yarı dar, ince bir unludur. Bu unlu Turkiye Turkcesindeki e’den daha dar olup i’ye yakın olarak telaffuz edilir. Sadece ilk hecede bulunur. Avrupa dillerinden alınan kelimelerde, diğer hecelerde de bulunabilir: eng (en), keyin (sonra), tez (cabuk), matematika (matematik), keng (geniş), semiz.

ı: Bu unlu Ozbek Turkcesinde i unlusuyle beraber aynı harfle gosterilmektedir. Ozbek Turkcesinde cok az kullanılıp sadece x, q, ğ unsuzlerinin yanında bu sesi vermektedir: xıl (tur, ceşit), qısqa (kısa), ğıybat (gıybet), qıl (kıl), qış (kış), ğışt (tuğla), Qırğız (Kırgız), qırq (kırk), bağır (ciğer; goğus).

i: dar ve ince bir unludur. x, q, ğ unsuzlerinin dışında dığer unsuzlerle birlikte i olarak telaffuz edilir: ikki (iki), incu (inci), ildiz (kok), essiz (cahil, geri zekalı), tulki (tilki), ilan (yılan), ilinc (umut bağlanan kimse), inoq (yakın arkadaş).

o: o ile birlikte aynı harfle gosterilir. o unlusu x, q, ğ unsuzlerinin yanında kullanılır: xoraz (horoz), xorlik (aşağılanma), qozğalan (başkaldırı), oq (ok), qoy (koyun), qocqar (koc), qorquv (korku).

ö: o gibi yuvarlak, geniş ve ince bir unludur. Kalın unsuzlerin dışında diğer unsuzlerin tamamının yanına gelir: toşak (doşek), yotal (oksuruk), sonmas (sonmez), dokan (dukkan), kongil (gonul), bolak (boluk, parca;başka). 

u: u ve u unlusu alfabede aynı harfle gosterilir. Yanında bulunduğu unlunun durumuna gore tespit edilir. x, q, ğ unsuzlerinin yanında u olarak telaffuz edilir: xuftan (yatsı), quda (dunur), xuşboy (hoş kokulu), ğunca (gonca), quvanc (sevinc), ğuc-ğuc (yığın, bir yığın, cok).

ü: Dar, yuvarlak ve ince bir sestir. x, q, ğ unsuzlerinin dışında diğer unsuzlerle birlikte u olarak telaffuz edilir: uc, tugamaq (bitmek), tuziliş (yapı, bunye), tupuk (tukuruk), kutmaq (beklemek), durang (berabere kalma).

Yukarıdaki unlulerin dışında Ozbek Turkcesinde bir de y unsuzu ile birlikte kullanılan unluler bulunur: E e = ye (eтти-yetti “yedi”), Я я = ya/ya (яxши-yaxşi “iyi” ; ялла-yalla “şarkı”), E ё = ya (ёш-yaş “genc”), Ю ю = yu, yu (ютуқ -yutuk “zafer” ; юк-yuk). 

Ozbek Turkcesinde 23 unsuz vardır. Kiril alfabesindeki sıralanışına gore bu unsuzler şunlardır: b, v, g, d, c/j, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, ts, c, ş, q, ğ, h ng (n) unsuzu icin ayrı bir işaret yoktur, n ve g seslerinin yan yana gelmesiyle gosterilir: tang (tan), ming (bin), keng (geniş) gibi. ts (Ц) harfi ise, Rusca kelimelerde gorulur: tsirk (sirk), militsiya (polis).

Ozbek Kiril alfabesinde й (y) ile başlayan kelimelerin yazımında ozel bir durum vardır.

Oncelikle й ses işareti kelime başında kendisinden sonra yalnızca и (i) ve ў (o,o) ses işaretleriyle kullanılır: йирик-yirik “iri, buyuk; йўл-yol”. Diğer unluler soz konusu olduğunda, /y/ sesi icin her bir unlunun onunde farklı bir ses işareti kullanılır. Alfabede tek bir karakterle gosterilen bu ses işaretleri aslında birer ligatur (birden fazla harfin bir araya gelmesiyle oluşmuş karakter) dir.

Dolayısıyla Ozbek Kiril alfabesinde /y/ sesi beş ayrı ses işaretiyle gosterilir:

1) Bağımsız y (й),

2) Kelime başı e ile beraber Ee=ye,

3) Kelime başında a, a ile beraber: Яя=ya,ya

4) Kelime başında a ile beraber: Eё=ya

5) Kelime başında u, u ile beraber: Ю=yu, yu.

Boylece 23 tane unsuz Kiril alfabesinde 27 ses işaretiyle gosterilmektedir. 

Ünsüzler

Turkiye Turkcesiyle karşılaştırıldığında Ozbek Turkcesinde kullanılan unsuzler ile ilgili şu ozellikleri tespit edebiliriz:

1. Turkiye Turkcesinde g ile başlayan Turkce asıllı kelimeler, Ozbek Turkcesinde otumsuz şekliyle k’dir: kiriş (giriş), kerak (gerek), kuraş (gureş), kunduz (gunduz), kol (gol), kelin (gelin), keltirmaq (getirmek). 

2. Turkiye Turkcesinde d ile başlayan Turkce asıllı kelimeler, Ozbek Turkcesinde otumsuz t ile başlar: til (dil), toqqız (dokuz), tuzatmaq (duzeltmek), tuman (duman), teri (deri), tamir (damar), temir (demir).

3. Turkiye Turkcesinde Turkce asıllı kelimelerde bulunan c sesi, Ozbek Turkcesinde c’dir: Cingiz (Cengiz), qucaq (kucak), accıq (acı), yolci, kecikmaq (gecikmek), uyquci (uykucu), sutci (sutcu).

4. Turkiye Turkcesindeki v-, şu kelimelerde b-’dir: bar (var), barmaq (varmak), bermaq (vermek).

5. Arapca ve Farscadan gecen kelimelerde bulunan ve bu dillerde uzun olan ā, Ozbek Turkcesinde a olur: İslam (İslam), xana (hane), baxa (paha), mukafat (mukafat), adat (adet), bağ (bağ).

6. Turkiye Turkcesinde d ve t ile başlayabilen eklerin, Ozbek Turkcesinde sadece d’li şekilleri vardır: başda (başta), artda (geride), baqdim (baktım), yoqdir (yoktur), aytdi (soyledi), icdan (icten).

Turkiye Turkcesindeki kelime başı bazı b- sesleri Ozbek Turkcesinde m-‘dir: muz (buz), men (ben), mangu (bengu, ebedi), ming (bin), min- (bin-), mung (bun, sıkıntı), muncaq (boncuk, kolye), mol (bol), maşaq (başak).

8. Turkiye Turkcesinde kelime başındaki bazı p’ler, Ozbek Turkcesinde b olur: barmaq (parmak), burga (pire)

9. Turkiye Turkcesinde bazı b’ler, Ozbek Turkcesinde p olur: picaq (bıcak)

Ünsüz Uyumu

Ozbek Turkcesinde tonluluk bakımından kısmen uyum vardır. Unlu veya tonlu unsuzle biten bir kelimeye gelen ek, coğunlukla tonlu unsuzle başlar: suvda (suda), uyda (evde), maktabga (okula), yadimda (hatırımda), keldi.

Fakat “c” ile başlayan ekler, tek şekilli olduğu icin bu uyumu bozarlar: ortaca (ortalama), ozimca (bence), oquvci (oğrenci), yolci (yolcu), qozicaq (kuzucuk).

Tonsuzluk uyumu bakımından ise, Ozbek Turkcesi daha cok uyumsuzdur. Tonsuz unsuzle biten kelimelerin sonuna gelen ekler, coğu kez tonlu unsuzle başlar. Bu uyumsuzluk daha cok cekim ekli şekillerde, bazen de yapım ekli şekillerde gorulur: artda (artta, arkada), icdan (icten), Taşkentga (Taşkent’e), yatgan (yatan), yoqdir (yoktur).

Şekil Bilgisi

Çekim Ekleri

İsim Çekim Ekleri

1. Çokluk Eki: Cokluk eki +lar’dır. Ekin sadece bu şekli vardır: atlar (atlar), okıtuvcilar (oğretmenler), başlar (başlar), bular (bunlar), qollar (eller), mallar (mallar), yollar (yollar), kozlar (gozler), kitablar (kitaplar).

2. İyelik Ekleri: Ozbek Turkcesinde iyelik ekleri tek şekilli olup yuvarlak şekilleri bulunmaz. Ozbek Turkcesinde iyelik ekleri duz unlulu kullanılıkları icin, fonetik varyantları diğer Turk lehcelerine gore daha azdır. 

Teklik Çokluk

1. +(i)m + (i)miz

2. +(i)ng + (i)ngiz

3. +(s)i + lari

uyim (evim) başim (başım) atam (babam)

uying başing atang

uyi başi atasi

uyimiz başimiz atamiz

uyingiz başingiz atangiz

uylari başlari atalari

Ozbek Turkcesinde 3. şahıs iyelik ekinden sonra hal eki geldiğinde araya zamir n’si girmez: uyida (evinde), işlariga (işlerine).  İkinci cokluk şahıs icin -(i)ngiz ekinin yanı sıra -nglar ve -laring şekilleri de gorulur: şaharingiz (şehriniz), şaharinglar (şehriniz), şaharlaring (şehriniz)gibi.

3. Hâl Ekleri

a. Yalın Hâl: Yalın hal eksizdir: qol (el), qural (silah), olim (olum), batir (bahadır), komak (yardım), palvan (pehlivan).

b. İlgi Hâli: Ozbek Turkcesinde ilgi hali eki tek şekilli olup +ning’dir: bizning (bizim), maktabning (mektebin), ularning (onların), ataning (babanın), buning (bunun), uning (onun).

İlgi hali eki, bazı hallerde +nI şeklinde kullanılır. Ek, aitlik eki ile birlikte kullanıldığında kalıplaşmış +niki şekli ortaya cıkar: ananiki (anneninki), balalarniki (cocuklarınki), qoşniniki (komşununki), bizniki (bizimki), sizniki (sizinki).

c. Yükleme Hâli: Ozbek Turkcesinde yukleme hali +ni ekiyle yapılır: uyni (evi), imzani (imzayı), maktabni (okulu), kollarni (golleri), binani

d. Yönelme Hâli: Ozbek Turkcesinde yonelme hali eki +gä’dır: bizga (bize), uyga (eve), başga (başa), balaga (cocuğa). Ancak bu ek, son sesi -k olan bir kelimeye bitişdiğinde +ka’ye donuşur: cecak “cicek”+ga> cecakka. Son sesi -g olan bir kelimeye bitiştiğinde her iki g de ikizleşerek -kk-’ye donuşur: yig “ağırşak”+ga>yikka. Son sesi -q olan bir kelimeye bitiştiğinde +qa’ya donuşur: uzaq “uzak”+ga>uzaqqa. Son sesi -ğ olan bir kelimeye bitiştiğinde her iki ğ de ikizleşerek -qq-’ye donuşur: tağ “dağ”+ga> taqqa.

İyelikten sonra araya -n- girmez: qoliga (eline), tilige (diline).

e. Bulunma Hâli: Ek tek şekilli olup +dä’dir: anada (annede), unda (onda), maktabda (okulda), kabinetda (bolmede), mamlakatda (memlekette), qamaqda (hapiste).

İyelik ekinden sonra araya -n- girmez: qolida (elinde), namidagi (adındaki).

f. Ayrılma Hâli: Ayrılma hali eki tek şekilli olup +dän’dir: dindan (dinden), navbatcidan (nobetciden), suvdan (sudan), Taşkentdan (Taşkent’ten), bizdan (bizden), koldan (golden).

İyelik ekinden sonra araya -n- girmez: hayatidan (hayatından),

g. Eşitlik Eki: Ozbek Turkcesinde eşitlik, +çä ve ‘gibi’ anlamını veren teg > dek edatından ekleşmiş olan +däy, +dek ekleriyle sağlanır: artıqca (fazlaca), ortaca, menimca; muz- dek (buz gibi), devanalardek (deliler gibi); ğıcinganday (gocunmuş gibi), qoyday (koyun gibi), yolbarsday (kaplan gibi). Bunun yanı sıra yazılı metinlerde ekin “+daq, +daq; +dağ; +dak; +daka; +daqa; +dayin” gibi varyantları da vardır. ‘+aqa’ şeklinde ekleşmiş bicimleri de soz konusudur: unaqa “onun gibi”.

h. Vasıta Hali: Vasıta hali bilän edatı ile yapılır: doskani latta bilan artib (tahtayı silgi ile temizleyip), sen bilan (seninle), haqarat bilan (hakaretle), qol bilan (elle), oquvci bilan (oğrenci ile), men bilan (benimle).

4. Aitlik Eki: Ozbek Turkcesinde aitlik eki +gi ve +ki’dir. Genel olarak bulunma hali ekinden sonra -gi; ilgi hali ekinden sonra -ki şekli kullanılır: uyimdagi (evimdeki), maktabdagi (okuldaki), qoşniniki (komşununki), meniki (benimki).

5. Soru Eki: Yazılı dilde sadece mi şekli vardır. Ozbek Turkcesinde soru eki kelimeye bitişik yazılır: menmi (ben mi), yoqmi (yok mu), uydami (evde mi), barmi (var mı), kerakmi (gerek mi), keldimi (geldi mi). Şiir ve halk dilinde ekin mu, mu varyantlarına sıkca rast gelinir.

Fiil Çekim Ekleri

1. Şahıs Ekleri

Turkiye Turkcesinde olduğu gibi, Ozbek Turkcesinde de uc grup şahıs eki vardır.

a. Zamir Kökenli ŞahısEkleri

Oğrenilen gecmiş zaman, şimdiki zaman, geniş zaman, gelecek zaman, istek ve yeterlik cekimlerinde kullanılırlar.

teklik çokluk

1. kişi: -man -miz

2. kişi: -san   -siz, -sizlar

3. kişi: -o; -di; -ti     -o; -lar; -(i)ş

b. İyelik Kökenli Şahıs Ekleri

teklik çokluk

1. kişi: -(i)m      -(i)k

2. kişi: -(i)ng     -(i)ngiz(lar), -(i)nglar, -laring 

3. kişi: - -         -lar, -(i)ş

a. Bildirme Kipleri

Oğrenilen Gecmiş Zaman: -(i)b(di); -gan; -miş 

Gorulen (Bilinen) Gecmiş Zaman: -di; -gan + iyelik eki + yoq/ bar 

Şimdiki Zaman: - a/-y; -yap; -maqda;

-(a)yatir;   asıl fiil + (i)b + yardımcı fiil(tur-, otir-, yur-,yat- ) 

+ (i)b + kişi eki 

Gelecek Zaman:

-a/-y;

 -acak;

 -maqci;

-adigan/-ydigan; 

-gu (-ğu) + iyelik eki (+dir) 

Geniş Zaman: -(a)r

b. Tasarlama Kipleri

Şart Kipi: -sa

Gereklilik Kipi: fiil + (i)ş + iyelik eki + kerak; 

-sa + şahıs eki + kerak 

Emir Kipi: Emir kipinde her şahsın ayrı bir eki vardır.

İstek Kipi: -gay (-kay, -qay); 

-gu + iyelik eki +bar;

-maqci

Yapım Ekleri

İsimden İsim Yapan Ekler: + dåş; +(i)mtil, +(i)mtir;

+äk; +älä(si)/ +alåvi; +åv(i); +åvlån; +bån; +çä; +çän;

+çåq/+çäk; +çi; +çil; +çilik (<+çi+lik); +dår; +doz;

+gär/går; +kär/+kår; +ginä, +kinä, +qına; +Iş; +käş;

+läb; +låq; +alåq; +li; +lik; +mänd; +råq; +simån;

+siz; +täçä; +tåy; +zår; be+; nå+

İsimden Fiil Yapan Ekler: +(ä)r-; +(ä)y-; +ä-; +äl-

/+ål-; +i-; +ik-/+ıq-; +kä-/+gä-; +qa-/+ğa-; +lä-; +rä-;

+si-; +sin- (+si-n-); +sit- (+si-t-); +sirä-

Fiilden İsim Yapan Ekler: -(I)m/-(U)m; -åq/-äk; -(I)k/-

(U)k;-(I)q/-(U)q; (i)nç; -gån/-gän; -qån/-kän; -çåq/-çäk; -çıq; -dåq/-däk; -dıq/-dik; -ğı/-gi; -qı/-ki; -ğıç/-giç; -qıç/-

kiç; -ğın/-gin; -qın/-kin; -ğun/-gün; -qun/-kün; ğır/-gir; -qır/-kir; -ğur; -(I)n/-(U)n; -kä; -qåk/-gäk; -mä;

Fiilden Fiil Yapan Ekler: -ä-; -är/-ar-; -i-(I)l-; -(I)n-;

-(I)r-; -(I)ş-; -(I)t-; -dir-/-tir-; -qaz-/-gäz-; -ğaz-/-gäz-;

-qız-/-kiz-; -ğız-/-giz-; -(I)msirä-; -(I)nqırä-; -iz-/-ız-

Sıfat-Fiiller: -(a)yatgan; -(a/-y)digan; -acak; -ar;

-mas; -arli/-arli; -gan, -kan, -qan; -miş

Zarf-Fiiller: -(i)b/(-bån); -ä/-y; -gäç, -käç, -qaç; -gäni; -gäli; -gändä/-qandä; -gäniçä; -günçäe-kän; -mäsdän; -mäy

Hareket Adları (İsim-Fiiller): 1. -(i)ş; 2. -måq; 3. -(U)v