Uygur Türkçesi , metin, sözcük , edebiyat, kelime, tahlilleri , çözümlemeleri ,sözlük , Orhun Türkçesiyle farklılıkları

Bu yazı Hasan ERYILMAZ tarafından 29.01.2021 tarih ve 00:02 saatinde Dil Bilgisi kategorisine yazıldı. Uygur Türkçesi , metin, sözcük , edebiyat, kelime, tahlilleri , çözümlemeleri ,sözlük , Orhun Türkçesiyle farklılıkları

makale içerik

İnternette ara Kısa Linki Kopyala

Uygur Türkçesi
 
Uygur Türkçesi, Kök Türkçenin devamı niteliğindedir. Budizm ve Maniheizm etkisine giren Türkler, bu inançlarla ilgili metinleri dillerine kazandırıp kültürel birikim sağlamışlardır.
  
Ünite 1
 
Uygurlar ve Uygur Yazısı
 
Ötüken Uygur Kağanlığı (Bozkır Uygur Kağanlığı 744 – 840)
II. Köktürk Devleti 744 yılında UygurlarKarluklar ve Basmılların ittifakıyla yıkılır. Karabalsagun’u merkez kabul eden Uygurlar 744 yılında kağanlıklarını kurarlar. Uygurların ilk kağanı ‘Köl Bilge’ eski unvanı ‘ilteber’le yetinmeyip hakan unvanını da almıştır.
 
751 yılında, batıya doğru ilerleyen Çin ordularına karşı Karluklar ve Yağma Türkleri, Talas nehri kıyısında Arap saflarına katılarak Çinlilere karşı savaşmışlardır. Bu savaş Türklerle Müslümanları yan yana getirmesinin yanında Çinlilerin bir daha batıya sefer yapmalarına engel olması bakımından önemlidir. Türkler ve Araplar, savaşta esir düşen Çinlilerden kâğıt yapımını öğrendiler. Kâğıdın kullanılmaya başlanması kültür ve medeniyetin hızla ilerlemesine katkı sağladı.  
Karluklar Talas savaşından sonra Tanrı Dağları’nın batısında Karahanlı Devleti’ni kurdular (766). 
Abbasi halifesi Mansur (754-775), devlet merkezini Bağdat’a taşıyarak burada Beytü’l-Hikme adlı tercüme okulunu kurdurdu. Antik çağın önemli eserleri ilk olarak bu dönemde tercüme edilmeye başlandı. 
 
Uygurların Çinlilerle olan yakın ilişkileri, iki ülke arasında alış-verişin gelişmesine ve bu yolla Uygurların şehir hayatına geçmeye başlamasına yol açmıştır. Uygur hükümdarının oğlu Bilge Kağan (Çince karşılığı Mo-yen-ço), 758 yılında Çinli ve Sogdlu mimarları Bay-Balık şehrinin kurulması için görevlendirmiştir. Bay-Balık, Moğolistan Türklerinin kurduğu ilk şehirdir.
 
Maniheizm
Çin sarayındaki karışıklar nedeniyle Uygur hükümdarı Bögü (Moğ-yü) Kağan’dan yardım isteyen Çin hükümdarı, Bögü’nün yardımıyla tahtını korumayı başarır (762). Çin hükümdarına yardım amacıyla Çin’in başkentini kuşatan Bögü Kağan, kuşatma sırasında Mani dinine mensup rahiplerle yakınlaşır. Ülkesine geri dönerken 4 rahibi yanında götürür. Ruiy-şi, bu rahiplerin en önemlisidir. Karabalsagun kitabesinin Çince yüzü bu rahibi konu edinmiştir.
Mani dinini resmi olarak kabul eden Bögü Kağan, ülkesi dışındaki şehirlerde mani dinine mensup kişiler nezdinde de nüfuz sağlamış ve bölgede mani inancına sahip insanların koruyucusu payesini elde etmiştir.
Mani dininin etkisiyle tarıma yöneldiler (yağ ve süt mani dininde yasak yiyeceklerdendi). Abbasilerin 821 yılında Uygur sarayına elçi olarak gönderdiği Temim ibn Bahr’ın seyahat notlarında Uygurların göçebe ve yerleşik olmak üzere iki guruba ayrıldığı, sarayın bulunduğu merkezin müstahkem bir şehir olduğu yazılıdır.
840 yılındaki Kırgız akınları karşısında dağılmaktan kurtulamadılar. Uygurların Kırgızlara yenilmesi, savaşma azmini kaybetmeleriyle yakından ilgilidir. Arap tarihçisi El-Cahiz, bunun nedeni olarak Mani dininin sulh ve pasifliği telkin etmesini gösterir. 
 
Koço Uygur Kağanlığı (840-1250)
Kırgız saldırılarından sonra Ötüken’i terk eden Uygurlar ülkenin güneyindeki tarım havzalarına yöneldiler. Burada Koço adında yeni bir devlet kurdular. Koço’da mani dini Budizmle birlikte ikinci din olarak varlığını sürdürmüştür. Türklerin Budizmle tanışmaları Muhan’ın kardeşi Taspar’la birlikte olmuştur. Nirvanasutra’nın Türkçeleştirilmesi girişimleri bu döneme rastlar.
Koço Uygurlarının tarihe karışmaları, Cengiz’in oğullarından Çağatay vesilesiyledir.
 
Uygur Alfabesi
Manihesit Türkler Mani (Manihey) ve Uygur alfabelerini kullanmışlardır. Budist Türklerden kalan metinlerin çoğu Sogd yazısından geliştirilen Uygur alfabesiyle yazılmıştır. Sogd yazısı dışında Brahmi ve Tibet yazısı da kullanılmıştır.  
 
Uygur alfabesi sogdların işlek yazısından (kurziv) harf eklemeleriyle ortaya çıkan bir yazı sistemidir. Turfan çevresinde 15. yüzyıla kadar kullanılan bu yazı yerini Arap alfabesine bırakmaya başlamıştır. Uygur alfabesi Moğollar tarafından da resmi yazı dili olarak kullanılmıştır. Tunguz halklarından olan Mançular 1644’ta hanedanlıklarını kurduktan sonra Moğol alfabesini alıp bazı değişiklikler yaparak kullanmaya başlamışlardır. Özetle; Uygur alfabesi yaklaşık 1000 yıl boyunca Türkler arasında kullanılmıştır.
 
Uygur Yazı Sistemi
Uygur alfabesinde Türkçenin 8 ünlü sesi, Arap alfabesindeki elif, vav ve ye harfleriyle karşılanır.
Uygur alfabesi aslen 14 harften ibarettir. Bazı harfler birçok sesi karşılamaktadır.
F. W. K. Müller, Uygur alfabesini çözümleyerek, 1898-1914 yılları arasında Doğu Türkistan’da bulunan yazmaların Uygur Türkçesi olduğunu ortaya çıkarır.
 
Uygurca metinlerin ele alındığı ilk yayın Uigurica’dır (1908). Eser, Müller’e aittir. 1911’de Uigurica II yayımlanmıştır. 1919’da Uigurica III yayımlanmış, Müller’in ölümünden sonra onun çalışmalarını sürdüren A. V. Gabain tarafından 1931’de Uigurica IV yayımlanmıştır.
Müller ile aynı yıllarda A. Von Le Coq, Mani yazmaları üzerinde çalışmalar yapmıştır. 1911’de Manichaica I, 1919’da Manichaica II, 1922’de Manichaica IIILe Coq tarafından yayımlanmıştır. 
 
 
Ünite 2
 
Uygurcada y ve n Ağzı
 
Gabain’in eserinde Uygur kavramını açıklarken ağız ayrılıkları konusunda n ve y ağzından söz eder. Burada sözü edilen n ve y sesleri Orhun Türkçesinde ń birleşik sesidir (koń / koyun, ańıg / kötü-fena).  Orhun Türkçesindeki bu bileşik ses Uygur Türkçesinde /y/ sesine gelişmiştir (koń / koy, ańıg / ayıg).
 
Budist Mani metinlerinin büyük kısmı y ağzı ile yazılmıştır.
N ağzında yazılmış bir mani metninde bağlama ünlüsü olarak ve bazı sözlerin tabanlarında birinci hecenin dışında /ı/ ve /i/ seslerinin yerine /a/ ve /e/ sesleri gelir.
Mani metinlerinde karşımıza çıkan en önemli farklılık bağlama ünlüsü olarak ve bazı sözlerin tabanlarında birinci hecenin dışında /ı/ ve /i/ seslerinin yerine /a/ ve /e/ seslerinin gelmesidir.
 
Uygurca Yazılı Metinler
Doğu Türkistan’a yapılan araştırma gezilerinin ilkini Ruslar gerçekleştirdi. İlk heyet G. E. Grumm-Grjimaylo ve M. V. Pevtsov başkanlığında 1889-1890 yıllarında düzenlendi.
1898’da Rus arkeolog Klementz, Turfan yöresinde araştırmalar yaptı.
1909-1915 yılları arasında S. S. Oldenburg ve S. E. Malov bölgede çalışmalar yürütmüştür.
1898-99 yıllarında Fin bilginler C. Munk ve O. Donner bölgede çalışmalar yaptı.
Aurel Stein 1900-1915 yılları arasında çok sayıda belgeyle birlikte İngiltere’ye döndü.
Stein’ın 1906-1908 yılları arasında Bin Buda Mağaraları’nı bulduktan sonra ele geçirdiği belgeler 24 sandık dolusuydu.
Alman A. Grünwedel, A. Huth ve A. Von Le Coq, Doğu Türkistan’a yaptıkları geziler boyunca birinci gezide 46, ikinci gezide 233 ve dördüncü gezi sonucunda 152 sandık dolusu malzemeyle birlikte Berlin’e döndüler.
Bugün Fransa’da bulunan Budist yazmalar P. Pelliot’un 1906-1909 yılları arasında bulduklarıdır.
Japonya’daki yazmalar 1902-1914 yılları arasında Kont Otani tarafından finanse edilen gezilerin sonucudur.
Turfan bölgesinde bulunması gereken eserler bugün Almanya, Leningrad, Londra, Paris, Stockholm, Pekin ve Kyoto’da bulunmaktadır.
 
Uygur Edebiyatı
Budist Uygur metinlerinin büyük bölümü Çince, Tibetçe, Toharca, Sogdca ve Sanskritçeden yapılan çevirilerdir.
Budist Uygurlardan basma ve yazma eser kalmamıştır. Elimize ulaşan eserler pustaka formatındadır. 
Pustakalarda Buda ve badhisattva gibi dini açıdan önemli sözler kırmızı mürekkeple yazılmıştır.
Buda ve boddhisavattaların başından geçen olayları anlatan avadana ve jataka öyküleri daha çok halk için yazılmıştır.
Maitrisimit adı verilen eser sahne için yazılmıştır. Uygur dilinde körünç denilen bu eser ilk temsili eserlerdendir. R. Hartman ve Gabain bu eseri yayımlamışlardır.
 
Maitrisimit gibi sahnelenmesi amacıyla yazılmış bir diğer eser Kalyanamkara et Papamkara (İyi Düşünceli Prensle Kötü Düşünceli Prens)’dır. Eserle ilgili ilk yayın 1914’te Fransa’da yapıldı. Hüseyin Namık Orkun 1940 yılında bir başka çalışma yayımladı. J. R. Hamilton’ın 1971 tarihli yayınından sonra eserin Türkçe çevirisi yayımlandı (Ece Korkut ve İsmet Birkan).
Buda vaazlarını konu alan metinlere sutra denir. Başlıca sutralar; Nirvanasutra, Maytrisudur, Saddharma-pundarika sutra, Suvarnaprabhasa sutra, Amitabhasutra.
Sutraların en önemlisi S. E. Malov’un bulduğu Suvarnaprabhasa Sutra’dır. Uygurca adı Altın Yaruk’tur. Beşbalıklı Şıngko Seli Tutung tarafından Uygurcaya çevrilmiştir. Leningrad’da eksiksiz bir yazması vardır. Eser 10 kitap, 31 bölümden müteşekkildir. Eser 1687’de kopya edildiği halde dili klasik Uygurcadır. Eser üzerinde ilk kez Radloff çalışma yapmıştır. 675 sayfalık metni Malov’la birlikte Almancaya çevirip yayımlamıştır. S. E. Malov, S. Çağatay, Ş. Tekin, C. Kaya, M. Ölmez, P. Zieme ve K. Röhrborn eser üzerinde çalışan diğer isimlerdir.
 
Sutra’lar arasında geçen bir eserin adı Kuan-şi-im Pusar’dır. Aslında bu yazma büyük bir eserin Sanskrit adıyla Saddharmapundarika-Sutra’nın Uygurcası Vap hua ki atlıg nom çeçeki sudur’un 25. bölümüdür. İlk yayımı Radloff tarafından yapıldı. Metnin konusu put namzedinin (Boddhisatva) zor ve sıkıntılı durumda olan insanlara her yerde görünüp yardım etmesidir.
 
Budist Türk edebiyatında Çince’den çevrilmiş uydurma (=apocryphal) sutra’lar da vardır. Sekiz Yükmek “Sekiz Yığın” adlı sutra, bu türe girmektedir.
 
Çinli Budist rahip Hsüan Tsang (600-664)’ın biyografisini ölümünden sonra rahibin öğrencileri yazmış, 10. yy’da Altun Yaruk’un mütercimi Şıngko Seli Tutung bu biyografiyi Uygurcaya çevirmiştir. Tek nüshası olan bu çevirinin parçaları Pekin, Paris ve Leningrad’ta bulunmaktadır.
 
Budist Uygur edebiyatı içinde tövbe duaları da vardır. Dharani (Uyg. darnı) adı verilen büyü formüllerinin yazıldığı metinler de vardır.
 
Uygur edebiyatındaki şiirler genellikle öğrencileri eğitici nitelikte liriklerdir. Şiirlerde aliterasyon dikkati çeker. R. R. Arat, bu şiirden örnekleri yayımlamıştır.
 
Maniheist Uygur Edebiyatı
Maniheist Uygurlardan kalan metinler küçük boyutlu yazmalardır. Maniheist Uygur edebiyatının ürünleri arasında öyküler, dinî metinler yani Maniheistlerin uyacakları kuralları anlatan metinler ve bir Mani manastırı yönetmeliği, tövbe duaları ve ilahiler kalmıştır.
 
Uygurca adı İki Yıltız Nom (İki Kök Kitabı) olan metnin Mani’nin yazdığı yedi kitaptan birinin Uygurca çevirisi olduğu sanılmaktadır. Manichaica I ve III’te bu metnin parçaları yayımlanmıştır.
 
Günah çıkartarak tövbe etmek için hazırlanmış metinler arasın da en önemlisi Huastvanift’tir. Eser üzerinde 1904 yılında F. W. K. Müller’in başlattığı pek çok çalışma vardır.
 
Eski Türkler arasında az sayıda olmak koşuluyla Hıristiyanlığın Nesturî mezhebine inanırlar da çıkmıştır.
Yakubos İncili’nden kalan iki yapraklık metin, Uigurica I’de Müller tarafından yayımlanmıştır.
 
Uygurca yazılı metinler arasında hukuk belgeleri de vardı. Bu belgeler, borç alıp-verme, alım-satım, kiralama, rehin, evlat edin me ve vakıf vesikaları ile vasiyetname konularındadır.
 
Gökbilim, takvim, yıldız falı ve sihir ile sağlık bilgisi, fal ve muska kitapları konularında Uygurca yazılı metinler de vardır.
 
ORHUN VE UYGUR TÜRKÇELERİ ARASINDAKİ FARKLAR
 
 İstahrî Mesâlikü’l-memâlik adlı kitabında “Çin ülkesinde çeşitli diller konuşulur. Türklere gelince bunların hepsi Tokuz Oğuzlara, Kırgızlara, Kimaklara, Oğuzlara, Karluklara mensupturlar. Dilleri birdir. Birbirlerinin konuştuklarını anlarlar.” demiştir.
Kaşgarlı Mahmud’un 11. yy’da Oğuz özelliği olarak tespit ettiği b ~ m değişimi üç büyük yazıt arasında da vardır.
 
Türkçe ilk hecedeki /e/ ile yazılan sözler, Çağataycada /i/ (veya /é/)’ye dönüşür.
 
Uygurcada y ve n ağızlarının oluşmasına neden olan Orhun Türkçesindeki /ń/ (n͡y) birleşik sesinin Uygurcada /y/ ve /n/’ye dönüşmesi.
 
Orhun Türkçesi b- ~ (söz içi /n/, /ŋ/ olması durumunda) m- > Uygurca m-.
 
Orhun Türkçesi –b-, -b > Uygurca –w-, -w
 
Orhun Türkçesinde gelecek zaman çekimi -DAçI, -çI ve -sIK ekleri ile yapılırken Uygurcada bu zamanın çekiminde diğer eklerin yanı sıra -GAy ekinin görülmeye başlaması iki yazı dili arasındaki morfolojik farklardan biridir
 
Ad durum eklerinden, çıkma durumu eki Köktürkçede +DA iken, Uygurcada bulunma durumu ekinin yanı sıra bu ekin işlevini +DIn almıştır.
 
İlgi hâli eki Orhun Türkçesinde +Iŋ / +nIŋ iken Uygurcada ünlü veya ünsüzle sonlanan sözlerden sonra +nIŋ’dir.
 
 
Ünite 3
Uygur Türkçesi Metin I
 
KALYANAMKARA ET PAPAMKARA
İyi Düşünceli Prensle Kötü Düşünceli Prens
 
1
1. T’ŞX’RW ’YLYNCWK’ ’’TL’NTWRDY
taşġaru ilinçüke atlanturdı
(Prensi) dışarıya gezinti yapmak üzere ata bindirmişler-
2. ’RTY P’LYX T’ŞTYN T’RYXCY L’R’X
erti balıḳ taştın tarıġçı-laraġ
di. Şehir dışında çiftçileri
3. KWYRWR ’RTY QWRWX YYRYK SWV’YW
körür erti ḳuruġ yirig suvayu
görür idi. Kuru toprağı sulayıp
4. ’WYL YYRYK T’RYYW XWŞ QWZXWN
öl yirig tarıyu ḳuş ḳuzġun
yaş toprağı ekerlerken kuş kuzgun
5. SWQ’R YWLYYWR S’NSYZ TWYM’N
suḳar yulıyur sansız tümen
gaga vurup (canlıları gagalarıyla) çekip çıkarıyorlar, sayısız on binlerce (milyarlarca)
6. ’WYZLWK ’WYLWRWR T’RYX T’RYYW
özlüg ölürür tarıġ tarıyu
canlı öldürüyorlar. (Onlar bir yandan) tarla sürerlerken
7. ’M’RY TYNLX L’RYX XWŞCY K’YYKCY
amarı tınlıġ-larıġ ḳuşçı keyikçi
kuş avcısı, yaban avcısı,
8. P’LYXCY ’’VCY TWR CY TWZ’XCY
balıḳçı avçı tor-çı tuzaḳçı
balıkçı, avcı, torcu (ağ ile kuş avlayan), tuzakçı
 
Sözcük Çözümlemeleri
taş ‘dış, dışarı’ +ġaru [yön gösterme eki]
ilinçü ‘gezinti, eğlence’ < il- ‘ilgi duymak’ –(i)n ‘(kendisi) ilgi lenmek’ [fiilden fiil yapım eki, dönüşlülük eki] –çü [fiilden isim yapım eki] +ke [yönelme durumu eki]
atlantur- ‘ata binmek’ < at ‘at’ +la-n ‘ata binmek’ [isimden fiil yapım eki] –tur [ettirgenlik eki] –dı erdi [belirli geçmiş zamanın hikâyesi]
taş ‘dış’ +tın [çıkma durumu eki]
tarıġçı ‘çiftçi’ < tarı- ‘toprağı ekip biçmek’ –ġ ‘tarım’ [fiilden isim yapım eki] +çı [isimden isim yapım eki, meslek eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]
ḳuruġ ‘kuru’ < kuru- ‘kurumak’ -ġ [fiilden isim yapım eki]
yir ‘yer’ +(i)g [belirtme durumu eki]
suva- ‘sulamak’ < suv ‘su’ +a [isimden fiil yapım eki] –(y)u [zarf-fiil eki]
tarı- ‘toprağı ekip biçmek’ –(y)u [zarf-fiil eki]
suḳ- ‘gagalamak’ –ar [3. tekil kişi geniş zaman eki]
yulı- ‘çekip çıkarmak, karmak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]
sansız ‘sayısız’ < sa- ‘hesap etmek’ –n ‘sayı’ [fiilden isim yapım eki] +sız [isimden isim –sıfat- yapım eki, yokluk eki]
özlüg ‘ruhu olan, canlı’ < öz ‘öz, ruh’ +lüg [isimden isim –sıfat- yapım eki]
ölür- ‘öldürmek’ < öl- ‘ölmek’ –ür [ettirgenlik eki] –ür [3. tekil kişi geniş zaman]
tarıġ ‘tarım’ < tarı- ‘ekip biçmek’ –ġ [fiilden isim yapım eki]
tınlıġ ‘nefesi olan, canlı’ < tın ‘nefes’ +lıġ [isimden isim yapım eki] +lar [çokluk eki] +(ı)ġ [belirtme durumu eki]
keyikçi ‘yabanî hayvan avcısı’ < keyik ‘yabanî hayvan’ +çi [isimden isim yapım eki, meslek eki]
 
 
II
1. PWLWP ’’YYX XYLYNC XYLWR TYN
bolup ayıġ ḳılınç ḳılur tın-
kötü işler yapıyor, birçok can-
2. LYX L’R’X ’WYLWRWR ’M’RY TYNLX
lıġ-laraġ ölürür amarı tınlıġ-
lıları öldürüyorlar. Bazı insan-
3. L’R CXRY ’NKYR’R YWNK ’NKYR’R
lar çıġarı en͡girer yün͡g en͡girer
lar iplik eğiriyor, yün eğiriyor,
4. KYNTYR ’NKYR’R PWZ PRT’TP Q’RS
kentir en͡girer böz bertetip kars
kendir eğiriyor; bez örüp yün kumaş
5. TWQYWR T’QY YM’ ’’DRWQ ’WZL’R
toḳıyur taḳı yime adruḳ uzlar
dokuyorlar. Ve yine diğer ustalar
6. KNTW KNTW ’WZ ’YŞYN ’YŞL’YWR
kentü kentü uz işin işleyür
kendi zanâatini icra ediyor.
7. //DRWK ’’DRWK ’MK’K ’MK’NWR
adruḳ adruḳ emgek emgenür
Ayrı ayrı (türlü türlü) sıkıntı çekiyorlar.
8. ///Y YM’ KWYRDY ’M’RY TYNLX L’R
[taḳ]ı yime kördi amarı tınlıġ-lar
Ve yine gördü ki; pek çok insan
 
Sözcük Çözümlemeleri
bol- ‘olmak’ –(u)p [zarf-fiil eki]
ḳılınç ‘iş’ < kıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki] –ç [fiilden isim yapım eki]
tınlıġ ‘canlı’ < tın ‘nefes’ +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]
en͡gir- ‘eğirmek’ –er [3. tekil kişi geniş zaman]
bertet- ‘ezmek, sıkıştırmak’ < bert- ‘yaralamak, berelemek’ –(e)t [ettirgenlik eki] –(i)p
[zarf-fiil eki]
toḳı- ‘dokumak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]
taḳı- ‘ve, dahi’ < taḳ- ‘takmak, eklemek’ –ı [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
adruḳ ‘başka’ < *ad- ‘ayrı olmak’ –(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] -uḳ [fiilden isim yapım eki]
uz ‘usta, mahir’ < u- ‘yapabilmek’ –z [fiilden isim yapım eki] +lar [çokluk eki] iş ‘iş’ +i [3. tekil kişi iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]
işle- ‘yapmak, işlemek’ < iş ‘iş’ +le- [isimden fiil yapım eki] –(y)ür [3. tekil kişi geniş zaman]
emgek ‘emek, zahmet’ < emge- ‘zahmet çekmek’ –k [fiilden isim yapım eki]
emgen- ‘(kendisi) zahmet çekmek’ < emge- ‘zahmet çekmek’ –n [fiilden fiil yapım eki, dönüşlülük eki] –ür [3. tekil kişi geniş zaman]
 
III
1. YWNT ’WD CWX’R XWY
yunt ud çoḳar ḳoy
atları, sığırları başlarına vurarak öldürüyor; koyun,
2. L’XZYN ’WLTY TYNLIX L’RYX
laġzın ulatı tınlıġ-larıġ
domuz ve diğer canlıları
3. ’WYLWRWR T’RYSYN SWY’R
ölürür terisin soyar
öldürüyor, derisini yüzüyor,
4. X’N ’WYKWZ ’’XYT’R ’’TYN X’NYN
ḳan ügüz aḳıtar etin ḳanın
kan nehiri akıtıyor, etini kanını
 
 
Sözcük Çözümlemeleri
çoḳ- ‘kesmek, öldürmek’ –ar [3. tekil kişi geniş zaman]
ulatı ‘ve’ < ul ‘temel, esas’ +a ‘ulamak, eklemek’ [isimden fiil yapım eki] –t ‘birbirine
eklemek’ [ettirgenlik eki] -ı [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
teri ‘deri’ +si [3. tekil kişi iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]
‘3. tekil kişi zamirinin çekime girmiş hâli’ +n [zamir n’si] +(ı)n [araç durumu eki]
ḳılınçlıġ ‘işli, işi yapan’ < ḳıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki]
–ç ‘iş’ [fiilden isim yapım eki] +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +lar [çokluk eki]
ḳıl- ‘yapmak’ –mış+ [sıfat-fiil eki] +ı [3. tekil kişi iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]
ertün͡gü ‘aşırı derecede, fevkalade’ < ert- ‘geçmek’ –(ü)n ‘kendisi geçmek’ [dönüşlülük
eki] –gü [gelecek zaman sıfat-fiili eki: dönüşlülük eki /n/ ile sıfat-fiil ekinin ilk sesi /g/ birleşerek /n͡g/ oluşturur.]
buşuşluġ- ‘öfkeli, sinirli’ < buş- ‘öfkelenmek’ –(u)ş [fiilden isim yapım eki] ‘öfke’ +luġ
[isimden sıfat yapım eki]
ḳadġuluġ ‘kaygılı’ < ḳadġu ‘kaygı’ +luġ [isimden sıfat yapım eki]
 
IV
1. PWLWP ’YXL’YW P’LYX X’ KYRDY
bolup ıġlayu balıḳ-ḳa kirdi
hâlde ağlayarak şehre girdi.
2. ’WL ’WYDWN MX’RYT ’YL’K ’DKW
ol ödün maharıt illeg edgü
O zaman Maharıt hükümdar iyi
3. ’WYKLY TYKYNYK PWŞWŞ LWX KWRWP
ögli tiginig buşuş-luġ körüp
düşünen prensi öfkeli görüp
4. ’YNC’ TYP Y’RLYX X’DY ’’MR’X
inçe tip yarlıḳ-ḳadı amraḳ
şöyle deyip buyurdu: “Sevgili
5. ’WXLWM N’ ’WYCWN PWŞWŞ LWX
Oġlum! Ne üçün buşuş-luġ
oğlum ne için kederli
6. K’LTYNKYZ TYKYN X’NKY Q’NQ’
keltin͡giz tigin ḳan͡gı ḳanḳa
geldiniz?” Prens, babası hana
7. ’YNC’ TYP ’WYTWNTY ’YXL’YW PW
inçe tip ötünti ıġlayu bu
şöyle deyip arz etti göz yaşı dökerek: “Bu
8. N’ ’MK’K LYK YYR ’RMYŞ N’KLWK
ne emgek-lig yir ermiş negülük
ne sıkıntılı yer imiş! Niçin
 
Sözcük Çözümlemeleri
ıġla- ‘ağlamak’ –(y)u [zarf-fiil eki]
öd ‘zaman’ +(ü)n [araç durumu eki]
illeg ‘memleket, devlet sahibi, hükümdar’ < il ‘ülke, memleket, devlet’ +leg [isimden sıfat yapım eki: +lıġ / +lig eki]
ö- ‘düşünmek’ –gli [sıfat-fiil eki]
tigin ‘prens’ +(i)g [belirtme durumu eki]
ti- ‘demek’ –p [zarf-fiil eki]
i ‘3. tekil kişi zamiri ol’un çekime girmiş hâli’ +n [zamir n’si] +çe [eşitlik durumu eki:
ança ‘öylece, şöyle’]
yarlıġḳa- ‘buyurmak’ < yar- ‘hüküm vermek’ –(ı)l ‘hüküm verilmek’ [edilgenlik eki]
–(ı)ġ ‘hüküm, karar’ [fiilden isim yapım eki: orta hece düşmesi ile yarlıġ] +ḳa [isimden fiil
yapım eki] –dı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]
amraḳ ‘sevgili’ < amra- ‘sevmek, hoşlanmak’ –ḳ [fiilden isim yapım eki]
oġ(u)l ‘evlat, oğul’ +(u)m [1. tekil kişi iyelik eki: orta hece düşmesiyle oġlum]
kel- ‘gelmek’ –tin͡giz [2. çoğul kişi belirli geçmiş zaman]
ḳan ‘han, hükümdar’ +ḳa [yönelme durumu eki]
ötün- ‘arz etmek’ < öt- ‘geçmek, bir dileği sunmak’ –(ü)n [dönüşlülük eki] –ti [3. Tekil kişi belirli geçmiş zaman]
negülük ‘niçin’ < ne ‘ne’ +gü ‘ne’ [isimden isim yapım eki] +lük [isimden isim yapım eki]
 
V
1. TWXDWM MN Q’NKY X’N ’YNC’
toġdum men ḳan͡gı ḳan inçe
doğdum ben?’ Babası han, şöyle
2. TYP ’’YTY N’K’ ’YXL’YW PWŞWŞLWX
tip ayıttı neke ıġlayu buşuşluġ
deyip sordu: “Niye ağlayarak dertli
3. K’LTYNK TYKYN ’YNC’ TYP ’WYTWNTY
keltin͡g tigin inçe tip ötünti
geldin?” Prens şöyle deyip arz etti:
4. T’ŞTYN ’YLYNCWK’ ’WYNMYŞ
taştın ilinçüke önmiş
“Dışarıda gezintiye çıkmış
5. ’RDYM ’WYKWŞ YWX CYX’Y ’MK’KLK
erdim üküş yoḳ çıġay emgeklig
idim, pek çok yoksul fakir (ve) çilekeş
6. TYNLYX L’R ’X KWYRWP ’YXL’DM X’NKY
tınlıġ-lar-aġ körüp ıġladım ḳan͡gı
canlıları gördüm, (bu yüzden) ağladım.” Babası
7. X’N ’YNC’ TYP Y’RLYX X’DY ’’MR’X
ḳan inçe tip yarlıġ-ḳadı amraḳ
han şöyle deyip buyurdu: “Sevgili
8. ’WYKWKWM YYR TNKRY TWYRWMYŞT’
ögüküm yir ten͡gri törümişte
yavrum, yer gök yaratıldığından
 
Sözcük Çözümlemeleri
toġ- ‘doğmak’ –dum men [1. tekil kişi belirli geçmiş zaman]
ayıt- ‘sormak’ < ay- ‘demek; sormak’ –t [ettirgenlik eki] –tı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]
ne ‘ne’ +ke [yönelme durumu eki]
törü- ‘yaratılmak’ –miş [geçmiş zaman sıfat fiili] +te [bulunma durumu eki]
 
 
VI
1. P’RW P’Y YM’ P’R YWX CYX’Y YM’
berü bay yime bar yoḳ çıġay yime
beri zengin de var, yoksul da
2. P’R X’YW SYNK’ ’’MK’KT’ ’WZXWRX’Y
bar ḳayu-sın͡ga emgekte ozġurġay
var. Hangisini zahmet çekmekten kurtaracak-
3. S’N TYKYN ’YNC’ TYP
sen tigin inçe tip
sın.” Prens şöyle deyip
4. ’WYTWTY X’NKYM XWTY MNY S’V’R
ötü[n]ti ḳan͡gım ḳutı meni sever
arz etti: “Devletli babam! Beni sever
5. MW SYZ X’NKY ’YLYK ’YNC’ TYP
mü siz ḳan͡gı illig inçe tip
misiniz?” Babası hükümdar şöyle deyip
6. YRLYX X’DY ’’MR’X ’WYKWKWM
yarlıġ-ḳadı amraḳ ögüküm
buyurdu: “Sevgili yavrucuğum!
7. SYNY ’YNC’ S’V’R MN ’’Y’D’XY
sini inçe sever men ayadaḳı
Seni o kadar seviyorum (ki) avuç içindeki
8. YYNCW MWNCWX T’K KWYZD’KY
yinçü monçuḳ teg közdeki
inci boncuk gibi. Gözdeki …”
 
Sözcük Çözümlemeleri
ḳayu ‘hangi’ +sı [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ga [yönelme durumu eki]
ozġur- ‘kurtarmak’ < oz- ‘öne geçmek, kaçmak’ –ġur [ettirgenlik eki] –ġay sen [2. Tekil kişi gelecek zaman]
ḳut ‘devlet, talih’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki]
sev- ‘sevmek’ –er mü siz [2. çoğul kişi geniş zamanın soru şekli]
illig ‘hükümdar’ < il ‘memleket, devlet’ +lig [isimden isim yapım eki]
aya ‘avuç içi’ +da [bulunma durumu eki] +ḳı [aidiyet eki]
 
 
VII
1. KWYNKWLC’ PYRDY ’WL ’DKW KW ’’T
kön͡gülçe birdi ol edgü kü at
Gönüle (gönlüme) göre verdi. O iyi ad (ve) san
2. TWYRT PWLWNK D’ Y’DYLTY KWYNYNK’
tört bulun͡g-da yadıltı künin͡ge
dört tarafta yayıldı; her gün
3. KWLXWCY L’R ’WYZWLM’DY T’XY ’’DYN
ḳolġuçı-lar üzülmedi taḳı adın
dilenciler(in ayağı) kesilmedi ve daha fazla
4. ’’XLYX XWLTY YM’ PYR DY KWNYNK’
aġılıḳ ḳoltı yime bir-di künin͡ge
hazine istedi, yine verdi. Her gün
5. ’’YYNK’ MWNCWL’YW PYRYP ’’XLYX
ayın͡ga munçulayu birip aġılıḳ-
her ay bu şekilde verip hazine dairesin-
6. T’XY ’’XY P’RYM ’’ZXYN’ X’LTY
taḳı aġı barım azḳına ḳaltı
deki hazine, mal-mülk pek az kaldı.
7. ’WL ’WYDWN ’’XYCY ’WLWXY X’NX’ ’YNC’
ol ödün aġıçı uluġı ḳanḳa inçe
O zaman baş hazinedar, hana şöyle
8. ’WYTWNTY TNKRYM ’’XLYX XWRWX X’L
ötünti ten͡grim aġılıḳ ḳuruġ ḳal-
arz etti: “Efendim (hükümdarım) hazine kupkuru ka-
9. YR ’’XY P’RYM ’’LXYN S’. ’WV’TS..
ır aġı barım alḳınsa[r] uvats[ar]
lıp, hazine (ve) mal-mülk tükenip dağıldığında
 
Sözcük Çözümlemeleri
kön͡gül ‘gönül’ +çe [eşitlik durumu eki]
bulun͡g ‘taraf’ +da [bulunma durumu eki]
yadıl- ‘yayılmak’ < yad- ‘yaymak’ –(ı)l [edilgenlik eki] –tı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]
kün ‘gün’ +i [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ge [yönelme durumu eki]
ḳol- ‘istemek’ –ġuçı [sıfat-fiil eki]
üzül- ‘kesilmek’ < üz- ‘kesmek’ –(ü)l [edilgenlik eki] –me [olumsuzluk eki] –di [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]
aġılıḳ ‘hazine’ < aġı ‘hazine, hazineye konulacak ipekli kumaş’ +lıḳ [isimden isim yapım eki] +ta [bulunma durumu eki] +ḳı [aidiyet eki]
munçulayu < bunçalayu < bu ‘işaret zamiri’ +n [zamir n’si] +ça [eşitlik eki] +la [isimden
fiil yapım eki] –(y)u [zarf-fiil eki]
azḳına ‘azıcık’ < az ‘az’ +ḳına [isimden isim yapım eki, küçültme eki]
aġıçı ‘hazinedar’ < aġı ‘hazine’ +çı [isimden isim yapım eki, meslek eki
uluġ ‘ulu, büyük’ < ul ‘temel, esas’ +luġ [isimden sıfat yapım eki: ünsüz tekleşmesi ile
uluġ] +ı [3. tekil kişi iyelik eki]
ten͡gri ‘efendi, hükümdar’ +m [1. tekil kişi iyelik eki]
alḳın- ‘tükenmek, mahvolmak’ < alḳ- ‘tükenmek’ –(ı)n [dönüşlülük eki] –sar [3. Tekil kişi şart çekimi]
 
 
VIII
1. Y’ZWQ’ TWYŞ’ T’KYNM’K’Y ’RTYMYZ
yazuḳḳa tüşe teginmegey ertimiz
(sakın) kabahatli duruma düşmeyelim.
2. TNKRYM YM’ X’NKY X’N ’YNC’
ten͡grim yime ḳan͡gı ḳan inçe
Efendimiz!” Yine babası han öylece
3. TYP YRLYX’DY Q’NK Q’ZX’NS’R
tip yarlıġḳadı ḳan͡g ḳazġansar
deyip buyurdu: “Baba kazanırsa (babanın kazandığı)
4. ’WXLY ’WYCWN TYM’Z MW KWYNKWLWK
oġlı üçün timez mü kön͡gülüg
oğlu içindir’ denmez mi? Gönlü(nün istediğini)
5. PYRZWN KWYNKLYN P’RTM’NKL’R ’WYTWRW
birzün kön͡glin bertmen͡gler ötürü
versin, gönlünü incitmeyin.” Sonra
6. KWYNYNK’ TYDYXSYZ PYRDY
künin͡ge tıdıġsız birdi
her gün engelsiz (istediği gibi) verdi.
7. ’WL ‘WYDWN ’YNNC L’RY PWYRWX L’RY
ol ödün inanç-ları buyruḳ-ları
O zaman maiyeti (ve) komutanları
8. ’YŞYDYP X’NX’ ’YNC’ TYP
işidip ḳanḳa inçe tip
işitip hana şöyle diyerek
 
Sözcük Çözümlemeleri
yazuḳ ‘günah, hata, yanlış’ < yaz- ‘hata işlemek’ -uḳ [fiilden isim yapım eki]
tüş- “düşmek” –e tegin- [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi]
–me- [olumsuzluk eki] -gey ertimiz [1. çoğul kişi gelecek zaman]
ti- ‘demek’ –mez mü [3. tekil kişi geniş zamanın olumsuz soru şekli]
kön͡gül ‘gönül’ +(ü)g [belirtme durumu eki]
bir- ‘vermek’ –zün [3. tekil kişi emir eki]
kön͡g(ü)l ‘gönül’ +i [3. tekil kişi iyelik eki: orta hece düşmesiyle kön͡gli] +n [belirtme durumu eki]
bert- ‘incitmek, yaralamak’ –me- [olumsuzluk eki] –n͡gler [2. çoğul kişi emir eki]
ötürü ‘sonra, dolayı’ < öt- ‘geçmek’ –ür [ettirgenlik eki] –ü [kalıplaşmış zarf-fiil eki]
tıdıġ ‘engel’ < tıd- ‘engel olmak’ –(ı)ġ [fiilden isim yapım eki] +sız [yokluk eki]
inanç ‘güvenilir kişi, bakan’ < inan- ‘inanmak’ –ç [fiilden isim yapım eki] +ları [3. çoğul kişi iyelik eki]
buyruḳ ‘kumandan, vezir’ < buy(u)r- ‘buyurmak, emir vermek’ –uḳ [fiilden isim yapım
eki: orta hece düşmesiyle buyruḳ] +ları [3. çoğul kişi iyelik eki]
 
 
IX
1 ’WYTWNTY L’R TNKRYM ’YLYK TWRWK
ötünti-ler ten͡grim ilig törüg
arz ettiler: “Yüce efendim, devleti (ve) töreyi
2 ’’XY P’RYM TWT’R ’’XY P’RYM ’’L
aġı barım tutar aġı barım al-
varlık (ve) zenginlik (ayakta) tutar, varlık (ve) zenginlik tü-
3. XYNS’R ’YL TWRW N’CWK TWT’R PYZ
ḳınsar il törü neçük tutar biz
kenirse devleti (ve) töreyi nasıl sürdürebiliriz,
4. TNKRYM ’WL ‘WYDWN X’NKY
ten͡grim ol ödün ḳan͡gı
yüce efendim?” O zaman babası
5. X’N ’YNC’ YRLYX X’DY ’MR’X
ḳan inçe yarlıġ-ḳadı amraḳ
han şöyle buyurdu: “Sevgili
6. ’WYKWKWM KWYNKLYN N’CWK
ögüküm kön͡glin neçük
yavrucuğumun gönlünü nasıl
7. P’RT’YYN MN ’’XYCY P’RC’XY
berteyin men aġıçı barçaḳı
kırayım ben! Hazineci, bütün
8. ’’XYCY L’R PYR’R ’WYDWN ’WYNKY
aġıçı-lar birer ödün ön͡gi
hazine görevlileri, bir müddet başka (yere)
 
Sözcük Çözümlemeleri
il ‘devlet’ +(i)g [belirtme durumu eki]
törü ‘töre’+g [belirtme durumu eki]
barım ‘zenginlik’ < bar ‘var, mevcut olan’ +(ı)m [isimden isim yapım eki. aġı barım ikilemesinde geçer.]
neçük ‘nasıl, niçin’ < ne ‘ne’ +çe [eşitlik durumu eki] +ök [pekiştirme edatı]
barça ‘hep, bütün’ < bar ‘var, var olan’ +ça [eşitlik durumu eki] +ḳı [aidiyet eki]
 
 
X
1. P’RZWN K’NTW PYLYNK’Y ’YRYNC
barzun kentü bilingey irinç
gitsin. Kendi farkına varacaktır, şüphesiz”
2 TYP YRLQ’DY ’’NT’ ’WYTWRW
tip yarlıġḳadı anta ötürü
diye buyurdu. Bir süre sonra
3. KY’ XWLTXWCY L’R K’LS’R
kiye ḳoltġuçı-lar kelser
dilenciler geldiğinde
4. ’’XYCYLARYN PWLMZ ’RTY PYRKW
aġıçıların bulmaz erti birgü
hazinecilerini bulamıyorlardı. Sadaka (verecek görevli)
5. PWLM’DY XWLTXWCYL’R YYXL’YW
bulmadı ḳoltġuçılar yıġlayu
bulamadılar, dilenciler ağlayarak
6. P’RS’R TYKYN YM’ YWXLYW
barsar tigin yime ıġlayu
giderken prens de (arkalarından) ağlar hâlde
7. X’LYR ’RTY ’WYTWRW TYKYN ’YNC’
ḳalır erti ötürü tigin inçe
kalırdı. Sonra prens şöyle
8. TYP S’XYNTY ’’XYCY ’RS’R
tip saḳıntı aġıçı erser
deyip düşündü: “Hazineci eriştiğinde
 
Sözcük Çözümlemeleri
bar- ‘varmak, gitmek’ –zun [3. tekil kişi emir eki]
bil- ‘bilmek’ –(i)n [fiilden fiil yapım eki] –gey [3. tekil kişi gelecek zaman]
ḳoltġuçı ‘dilenci’ < ḳol- ‘istemek’ –t [fiilden fiil yapım eki] –ġuçı [sıfat-fiil eki] +lar [çoğul eki]
kel- ‘gelmek’ –ser [3. tekil kişi şart eki (zarf- fiil işleyişinde)]
birgü ‘verilecek şey, sadaka, bağış’ < bir- ‘vermek’ –gü [gelecek zaman sıfat-fiil eki]
er- ‘erişmek, ulaşmak; gelmek’ –ser [3. tekil kişi şart eki(zarf- fiil işleyişinde)]
 
XI
1. M’NYNK ’WL X’NKYM X’N PWDWN
menin͡g ol ḳan͡gım ḳan bodun
(söz) benimdir. Babam kağan, halkın
2. TYLYNK’ XWRXWP ’YNC’ YRLYX
tilin͡ge ḳorḳup inçe yarlıġ-
dedikodusundan korkup öyle buyur-
3. X’DY ’RYNC KWYZWNWR ’T PWRX
ḳadı erinç közünür et burhdu şüphesiz. Görünürdeki ete kemiğe bürünmüş Bu-
4. ’N ’WYK X’NK TYTYR X’YW
an ög ḳan͡g titir ḳayu
daya ana baba denir. Hangi
5. KYŞY ’WYK X’NK KWYNKLYN PRT
kişi ög ḳan͡g kön͡glin bert-
insan ana babanın gönlünü kırar-
6. S’R ’WL TYNLYX T’MWLWX PWLWR ’WXWL
-ser ol tınlıġ tamuluḳ bolur oġul
sa o kimse cehennemlik olur. Oğuldan
7. XYZQ’ S’NM’Z M’N ’’MTY
ḳızġa sanmaz men amtı
kızdan (yani evlattan) sayılmaz. Ben şimdi
8. ’WYK X’NK KWYNKLYN
ög ḳan͡g kön͡glin
ana baba gönlünü
 
Sözcük Çözümlemeleri
til ‘söz; dedikodu’ +i [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ge [yönelme durumu eki]
közün- ‘görünmek’ –ür [3. tekil kişi geniş zaman]
tit- ‘denmek, denilmek’ < ti- ‘demek’ –t [fiilden fiil yapım eki] –ir [3. tekil kişi geniş zaman]
san- ‘sayılmak, hesap edilmek’ < sa- ‘hesap etmek, saymak’ –n [fiilden fiil yapım eki,
edilgenlik eki]
 
XII
1. P’RTM’YYN X’NKYM ’YLYK
bertmeyin ḳan͡gım ilig
kırmayayım. Hükümdar babam
2. TYLK’ KYRM’ZWN ’WYZ X’Z
tilke kirmezün öz ḳazdile düşmesin. Kendi ka-
3. X’NCYM ’WYZ’ ’DKW XYLYNC XYL’YYN
ġançım öz edgü ḳılınç ḳılayın
zancım ile iyi işler yapayım.”
4. TYP S’XYNTY ….
tip saḳıntı. ….
diye düşündü. ….
 
Sözcük Çözümlemeleri
bert- ‘kırmak, yaralamak’ –me [olumsuzluk eki] –yin [1. tekil kişi emir eki]
kan͡g ‘baba’ +(ı)m [1. tekil kişi iyelik eki. Uygur Türkçesinde Orhun Türkçesindeki gibi
unvanlar isimlerden sonra gelir.]
til ‘dil’ +ke [yönelme durumu eki. tilke kir- “dile düşmek”]
 
Ünite 4
Uygur Türkçesi Metin II
KALYANAMKARA ET PAPAMKARA
(İYİ DÜŞÜNCELİ PRENSLE KÖTÜ DÜŞÜNCELİ PRENS)
 
XII
4. ……. “NT’ ‘WYTRW
……..... anta ötrü
……… Bundan sonra
5. “TLX YWZLWK K’ ‘YNC’
atlıġ yüzlüg-ke inçe
ünvanlı ve önemli kişilere şöyle
6. TYP “YTY N’CWKYN “XY
tip ayıttı neçükin aġı
diyerek sordu: “(İnsan) nasıl, zenginlik
7. P’RYM X’ZX’NS’R ‘WYKWŞ PWLWR
barım ķazġansar üküş bolur
servet kazan(mayı ister)se (dilediğinden) çok olur?”
8. “TLX L’R ‘YNC’ TYP ‘WYTWN
atlıġ-lar inçe tip ötün-
Ünvanlı kişiler şöyle diyerek arz et-
 
Sözcük Çözümlemeleri
anta ‘ondan, bundan’< a ‘3. tekil kişi zamirinin çekime girmiş hâli’ +n [zamir n’si] + ta
[bulunma-çıkma durumu]
atlıġ ‘tanınmış, meşhur’ < at ‘ad, şöhret’ +lıġ [isimden isim yapım eki; isimleri sıfatlaştırır.]
yüzlüg ‘tanınmış, önemli kişi’ < yüz ‘yüz, çehre’ +lüg [isimden isim yapım eki. İsimleri
sıfatlaştırır] +ke [yönelme durumu eki]
neçükin ‘nasıl, niçin’ < ne ‘ne’ + çe [eşitlik durumu eki] + ök [pekiştirme edatı] + (i)n
[araç durumu eki]
ķazġan- ‘kazanmak’ +sar [şart eki]
üküş ‘çok’ < ük- ‘yığmak, biriktirmek’ -(ü)ş [fiilden isim yapım eki]
 
 
XIII
1. TY “WYNKY ‘WYNKY X’ZX’NC XYLM’X
ti ön͡gi ön͡gi ķazġanç ķılmaķ
ti. Türlü türlü kazanma (yollarını)
2. “YW PYRDY L’R PYRY “YWR X’ZX’NC
ayu birdi-ler biri ayur ķazġanç
söyleyiverdiler. Biri (şöyle) der: “Kazanç
3. N’NK T’RYX T’RYM’XD’ ‘DKW YWX KYM
nen͡g tarıġ tarımaķda edgü yoķ kim konusunda tarla ekip biçmekten iyisi yoktur,
4. PYR T’RYS’R MYNK TWYM’N PWLWR
bir tarısar min͡g tümen bolur
bir ekildiğinde, milyonlarca olur.”
5. PYRY “YWR XWY YYLXY ‘YKYDS’R
biri ayur ķoy yılķı igidser
Biri (de şöyle) der ki: “Koyun ve at beslenirse,
6. YYLYNK’ “ŞYLWR P’Y PWLWR PYRY
yılın͡ga aşılur bay bolur biri
yıldan yıla sayıları artar, (kişi) zengin olur”. Bir (diğer)i
7. “YWR ‘WYNKTWN KYDYN S’TYX’
ayur ön͡gtün kidin satıġķa
söyler: “Doğuya ve batıya mal satmaya
 
Sözcük Çözümlemeleri
ön͡gi ‘ayrı, başka, farklı’ < ön͡g ‘ön, dış’ +i [kalıplaşmış 3. tekil kişi iyelik eki]
ay- ‘söylemek’ -ur [geniş zaman eki]
igid- ‘yetiştirmek, beslemek’ < ig- ‘eğmek’-(i)d [fiilden fiil yapım eki: pekiştirme görevindedir] -ser [şart eki]
yılın͡ga ‘her yıl’ < yıl ‘yıl’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ga [yönelme durumu eki]
kidin ‘batı’ < ki ‘geri, arka’; (krş.: Türkiye Türkçesi geri<Eski Anadolu Türkçesi girü<
Eski Türkçe kirü) +din [çıkma durumu eki: bk. 2. Ünite Orhun ve Uygur Türkçeleri Arasındaki Farklar-6.]
sat- ‘satmak’ -(ı)ġ [fiilden isim yapım eki] +ķa [yönelme durumu eki]
 
XIV
1. YWLWX’ P’RS’R P’Y PWLWR
yuluġķa barsar bay bolur
mal almaya gidilirse (kişi) zengin olur. “
2. YM’ PYR PYLK’ NWM
yime bir bilge nom
Yine bir bilge, din diyanet
3. PYLYR ‘R ‘YNC’ TYP TYDY T’VR
bilir er inçe tip tidi tavar
bilir kişi(din alimi) şöyle dedi: ‘’Dünyalık
4. X’ZX’NM’X N’NK T’LWY ‘WYKWZ
ķazġanmaķ nen͡g taluy ögüz-
edinme konusunda (kişi) okyanus-
5. K’ KYRYP KWNKWL T’KY KWYS
ke kirip kön͡gül-teki küs-
a girip (manevi derinliklere dalıp) gönüldeki (nefsinin yapmaya zorladığı) arzu-
6. WŞYN X’NTWR X’LY S’XYNS’R
üşin ķantur-ġalı saķınsar
larını kandırmak için tefekkür ederken,
7. PWLWNCWSWZ CY[N]T’M’NY ‘RDYNY
bulunçusuz çintemeni erdini
bulunmaz çintamani incisini (düşünce mücevherini = mutlak hakikati)
8. PWLS’R X’M’X YYRTWNCWD’KY
bulsar ķamaġ yirtünçüdeki
bulacak olursa tüm yeryüzünde bulunan
 
Sözcük Çözümlemeleri
yul- ‘yolmak;çekip almak&rsquo

Anahtar Kelimeler : Uygur,Türkçesi Uygur,Türkçesi,,Kök,Türkçenin,devamı,niteliğindedir.,Budizm,ve,Maniheizm,etkisine,giren..

Pinterest Google News Sitesinde Takip Et Facebook Sayfamızı Takip Et Google Play Kitaplar