Uygur Türkçesi Ses ve Şekil Bilgisi

Uygur Türkçesinin Ses Özellikleri

1. Özellikle ilk hecedeki ünlülerin yazımında birincil (asli) ünlü uzunlukları korunur.  aat (isim)    oot (ateş)
2. Kelime başındaki t sesi korunur.    tewe (deve)     tirig (diri)       tag (dağ),
3. Kelime başındaki k sesi korunur.    köŋül (gönül)      kök (gök)      kümüş (gümüş)
4. Çok heceli kelimelerdeki g sesi korunur.     başlıg (başlı)         yalgan (yalan)      küçlüg (güçlü)
5. Kelime içindeki ve sonundaki d sesi korunur.       adak (ayak)         bod (boy)        kıd (kıy)
6. Göktürkçede kelime içindeki b sesi Uygurcada w sesine döner.

*tebe       tewe     (deve)                                yalbar-     yalwar-     (yalvar)

7.Uygurcada ŋ (nazal n) korunur. köŋül

8. bar    , bar-   ,    bir-    kelimelerinde b sesi korunur.

9.bol- fiilinde b sesi korunur.

10.Kalınlık-incelik uyumu vardır.

11.Düzlük-yuvarlaklık uyumu tam değildir.

12.Göktürkçede ayrılmayan -ny ses grubu iki ana kola ayrılmıştır. -n yi Maniheist Uygurlar, -y yi Budist Uygurlar kullanmıştır.

13.y ağzında ayrılma hali eki için genellikle -dın, din eki kullanılırken, n ağzında Göktürkçede olduğu gibi da, de eki kullanılmıştır.

14.y ağzında ilgi hali eki, ünsüz seslerden sonra -nıng -ning -nung -nüng iken, n ağzında bazen ın, in biçiminde kullanılmıştır.

15.y ağzında görülen geçmiş zaman ekinin 2. tekil şahıs çekimi her zaman -ng sesiyle yapılırken, n ağzında -tıg eki de kullanılmıştır.

16.y ağzında -p zarf fiil eki kullanılırken, n ağzında -pan, -pen daha çok kullanılmıştır.

17.y ağzında gereklilik anlamı -guluk ekiyle sağlanırken, n ağzında -sıg eki kullanılmıştır.

18.n ağzında birinci heceden sonraki -ı ünlüsünün bazı durumlarda -a sesine dönüştüğü görülür. balık – balak

 

Uygur Türkçesinin Yapı Bilgisi

Hal Ekleri

• Bulunma Hali (lokatif)  da, de, ta, te
• Çıkma Hali (ablatif)  da, de, ta, te /  dın, din, tın, tin
• İlgi Hali (genitif)       ın, in / nın, nin
• Belirtme Hali (akkuzatif)  g / n / nı
• Yönelme Hali (datif) ga,ge,ka,ke
• Yön Hali Eki (direktif) garu, gerü, karu, kerü /  ra, re, ru, rü
• Araç Hali Eki (instrümental) n
• Eşitlik Hali Eki (ekvatif) ça, çe

Zaman Ekleri

Geniş Zaman,Şimdiki Zaman : r, ar, er, ır, ir,ur, ür

Belirli Geçmiş Zaman: dı, di, tı, ti  / yuk, yük

Öğrenilen Geçmiş Zaman: -mış, miş

Gelecek Zaman: ga, ge /   gay, gey

Şart Eki: sar, ser

Fiilimsiler

Zarf Fiiller

• a,e, ı,i,u,ü

udıyu (uyuyarak)             basa (basıp)

• ıp, ip, up, üp

alıp      kelip

• pan, pen

kelipen (gelerek)     olurupan ( oturup)

• matı, meti, matın, metin

almatı (almadan)        sakınmatı (düşünmeden)

• galı, geli, kalı, keli

algalı (almak için)    körgeli (gördüğünden beri)

• -dukda, tukda, dükde, tükde

kılındukta (yaratıldığı zaman)

• ken

er-ken (iken)

Sıfat Fiiller

• -glı, gli

barıglı (giden)       keligli (gelen)

• gma, gme

uduzugma (sevk eden)

• r, ar, er, ır, ir, ur, ür
• duk, dük, tuk, tük

ol bilmedükin üçün (o bilmediği için),

• mış miş
• -daçı, deçi, taçı,teçi

ölteçi bodun (ölecek millet)

• gu, gü, ku, kü

saklangu ol (saklanmak gerek)

Belgisiz Zamirler

• adın -başka
• adınagu- başkası
• alku- hep
• barça- bütün
• yumkı- hepsi
• kamag- hep
• kayu- hangi, bazı
• ulatu- diğer
• biregü- birisi

Edatlar

• apam-şayet
• artuk-fazla
• asra-altta
• aşnu-ilk, önce
• başlayu-başta
• berü-beri
• birle-ile
• içinte-içinde
• kesre-sonra
• tapa-e doğru
• sayu-her bir
• teg-gibi
• tegi-kadar
• ken-sonra

Bağlaçlar

• takı-dahi
• birle-ile
• ulatı-ve
• ulayu-ayrıca
• yana-ve
• yeme-ve

Zarflar

• taşgaru-dışarı
• örü-yukarı
• içdin-içeride
• utru-karşı
• kerü-geri
• amtı-şimdi
• amru-daima
• aşnu-önce
• erte-erken
• ür-geç
• basa-sonra
• edgü-iyi
• kalısız-eksiksiz
• tükel-tam
• yanala-tekrar
• inçi-şöyle
• ançakıya-azıcık
• azkına-azıcık
• ertingü-pek fazla
• üküş-çok
• köp-çok
• neke-niye
• neçök-nasıl
• kanca-nereye