makale içerik
Jeodezi Nedir?
Jeodezi ; yeryuvarının modellenmesiyle, yer yuvarında ve dış alanında dört boyutlu presizyonlu koordinat sistemlerini tanımlayan, referans ağlarını oluşturan, mekansal bilgileri bu ağ ve sistemlerle ilişkilendiren ve zamanı bağlı değişimlerini izleyen ve genel anlamda yerkürenin şeklini tespit ve yeryüzünü ölçme işlemlerini konu edinen bir bilim dalıdır.
Haritacılık ve topografyanın da ilkelerini içerir. Bölgelere göre değişen yer çekimi ve ayrıca dünyanın dönüşü, kutupların durumu, gel-git gibi zamana bağlı olarak farklılık gösteren olaylar jeodezinin inceleme konularıdır.
Dünyanın fiziksel şeklini aslına en yakın modelleme şeklinde geoit denir. Bu modelleme yüzeyi düzensiz olduğu için matematiksel olarak kullanılamaz. Bu sebeple bu yüzey yerine en doğru yüzey olarak “elipsoit” adı verilen yüzey kabul ediliyor. Bu yüzeyi uzayda konumlandırma ve koordinat sistemlerini bu yüzey üzerinde tanımlama işlemleri için ise jeodezi bilimi kullanılır.
1880 yılında Friedrich Robert Helmert (1843-1917)'in bugün de geçerli olan tanımına göre; dünyanın şekli ve ölçüleri ile ilgilenen ilim. Modern jeodezi; kullanma maksadına göre geometrik, fiziksel, astronomik ve uydu jeodezisi olarak kollara ayrılmıştır. İlk üç kol klasik jeodezi olarak sınıflandırılır. Uydu jeodezisi ise ilk uydunun 1957 senesinde uzaya fırlatılması ile başlamış oldu.
Jeodezi; etüt, haritacılık, jeoloji, astronomi ve teorik fizik konularından kaynaklanmış ve bunların gelişmesine katkılarda bulunmuştur.
Jeodezi Tarihi
Dünyanın, küre şeklinde olduğunu söyleyen ilk düşünür milattan önce beşinci asırda yaşamış Parmenides’li Elea isimli bir Eski Yunanlıdır. Pisagoras ve Plato da dünyanın yuvarlak olduğunu iddia etmişlerdir. Aristo ise yuvarlak olduğu hakkında deliller göstermeye çalışmıştır. Ay tutulmasında arzın ay üzerindeki gölgesinin şekli, arzın çeşitli yerlerinde farklı yıldızların görülmesi arzın düz değil yuvarlak olduğuna delil olarak gösterilmiştir.
Özel aletlerle jeodezi ilmine en çok katkıda bulunanlar ortaçağda İslam alimleridir. El-Biruni jeodezi ilminin kurucusu olarak bilinir. Müslümanlar şehirlerin enlem ve boylamlarını, dağların yüksekliğini, dünyanın çapını matematiksel olarak bulmaya çalıştılar. Dokuzuncu ve on ikinci yüzyıllar arasında 36° kuzey enleminde boylam derecesini, yani 36° kuzey enlemindeki iki boylam arasındaki mesafeyi 8759 metre olarak ölçtüler. El Biruni jeodezi ve matematiksel coğrafya üzerine on beş cilt kitap yazmıştır. Bilhassa enlem ve boylam çalışmalarında İbn-i Yunus adeta El-Biruni’nin tamamlayıcısıdır. Suriye’de Musa bin Şakir’in oğullarıAhmed, Mehmed kardeşler Sincar Sahrasında dünyanın çapını bulmak maksadı ile enlem boyunu ölçtüler. Aynı tür çalışmaları astronom El-Bettani ve El-Fergani de yaptılar.
