Destanlar ve Destanların Genel Özellikleri

Bu yazı Hasan ERYILMAZ tarafından 24.03.2020 tarih ve 11:43 saatinde Türk Dili ve Lehçeleri kategorisine yazıldı. Destanlar ve Destanların Genel Özellikleri

makale içerik

Destanlar ve Destanların Genel Özellikleri
İnternette ara Kısa Linki Kopyala

Destan

Destanlar; bir milleti veya toplumu derinden etkileyen savaş, göç, afet, kıtlık gibi olayların bir kahramana bağlı olarak, olağanüstü motiflerle anlatıldığı, milli unsurlar taşıyan, çoğu manzum olmakla birlikte manzum-mensur karışık da yazılabilen, kahramanlık konulu uzun eserlerdir. Bütün bu özellikleriyle destanlar bir milletin en önemli kültür hazinelerindendir.

Destanların Genel Özellikleri

  • Farsça bir kelime olan “destan”; “epos”, “epope” ve “epik” gibi terimlerle de isimlendirilmektedir.
  • Destanlar anonimdir.
  • Destanların dili; sade, anlaşılır ve işlektir. Destanlarda ortak konuşma dili hâkim olduğu için dil çok zengindir.
  • Destanlar genellikle nazım şeklinde yazılmakla birlikte nesir şeklinde ve nazım-nesir karışık şekilde de yazılmıştır.
  • Destan anlatıcıları/ozanlar destanları saz eşliğinde, belli bir ezgiyle ve irticalen söylerler.
  • Destanlarda mekân genellikle olduğu gibi, doğal haliyle verilir.
  • Kahramanlar genellikle “alp tipi”ni temsil eder.
  • Kahraman olağanüstü özellikler bezenerek anlatılır. Türk destanlarında kahramanlar genellikle olağanüstü bir şekilde doğar ve büyür.
  • Destanlarda kahramanlık başta olmak üzere, vatan sevgisi ve aşk gibi konular işlenir.
  • Türk destanlarında genellikle kadın, at, kurt, ağaç, su, ışık, rüya ve dağ motifleri kullanılmıştır.
  • Destanlar, “doğuş”, “yayılma” ve “yazıya geçirme” olmak üzere üç safhada oluşur.
  • Destanlar “doğal destanlar” ve “yapay destanlar” olmak üzere ikiye ayrılır.

Destanların Oluşum Safhaları

  1. Doğuş/Çekirdek Safhası: Çekirdek safhasında milleti veya toplumu derinden etkileyen savaş, göç, afet, kıtlık gibi bir olay meydana gelir.
  2. Yayılma/Oluşum Safhası: Milleti veya toplumu derinden etkileyen olay, bir destancı/ozan tarafından edebi bir metin haline getirilir ve bu metin sözlü gelenekte dilden dile yayılır.
  3. Tespit/Yazıya Geçirme Safhası: Son olarak sözlü gelenekte dilden dile yayılan destan yazıya geçirilerek tespit edilir.

Destan Türleri

  1. Doğal Destanlar: Destanların oluluşum safhalarının doğal bir seyir içinde gerçekleştiği anonim destanlardır.
  2. Yapay Destanlar: Herhangi bir olaydan hareketle bir şairin destan kurallarına bağlı olarak yazdığı şiirlerdir.

Türk edebiyatının yapay destanlarından bazıları, Genç Osman Destanı (Kayıkçı Kul Mustafa), Kurtuluş Savaşı Destanı, Kuvay-i Milliye Destanı (Nazım Hikmet Ran), Çanakkale Şehitleri (Mehmet Akif Ersoy), Üç Şehitler Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca)dır.

Dünya Edebiyatının Başlıca Destanları

Dünya Edebiyatının Başlıca Doğal Destanları

Türk Edebiyatı:

Oğuz Kağan Destanı

Yunan edebiyatı:

İlyada ve Odysseia (Homeros): Yunanlıların Troia Savaşı’na gidiş ve dönüşleri anlatılır.

İran Edebiyatı:

Şehname (Firdevsi): İran-Turan mücadeleleri, İran’ın ulusal kahramanı Rüstem’in yiğitlikleri ve Büyük İskender’in İran’ı işgali anlatılır.

Fin Edebiyatı:

Kalevela (Lönrot): Doğaya karşı savaşan Finlilerin erdemleri ve bilgelikleri anlatılır.

Hint Edebiyatı:

Mahabharata: Kaurava’nın Pandavalara karşı savaşları, Krişna ve Arcuna’nın kahramanlıkları anlatılır.

Ramayana: Ayadhya prensi Rama’nın yaşamı anlatılır.

Alman Edebiyatı:

Nibelungen: 5. yüzyılın ilk yarısındaki Hun-Germen savaşları anlatılır.

İngiliz Edebiyatı:

Beowulf: Yiğit Beowulf ve arkadaşlarının bir canavarla mücadelesi anlatılır.

Japon Edebiyatı: Şinto

Rus Edebiyatı:

İgor: 12. yüzyılda Kıpçak Türkleriyle Rusların yaptıkları savaşlar anlatılır.

İspanyol Edebiyatı:

La Cid: İspanyolların ulusal kahramanı Rodrigo’nun 11. yüzyılda Araplarla mücadelesi anlatılır.

Fransız Edebiyatı:

Chansen de Röland: Charlemagne döneminde Müslümanlarla yapılan savaşlar anlatılır.

Sümerler: Gılgamış

Dünya Edebiyatının Yapay Destanları

Latin Edebiyatı:

Aeneis (Vergilius): Troia hükümdarı Priamos’un yeğeni Aeneis’in Roma’yı kurması anlatılır.

Fransız Edebiyatı:

Henriade (Voltaire): 16. yüzyıldaki din ve mezhep savaşları anlatılır.

Portekiz Edebiyatı:

Os Lusiadas (Camoens): Vasco de Gama’nın seferleri anlatılır.

İngiliz Edebiyatı:

Kaybolmuş Cennet (J. Milton): Âdem’le Havva’nın cennetten yeryüzüne inişleri anlatılır.

İtalyan Edebiyatı:

Kurtarılmış Kudüs (T. Tasso): I. Haçlı Seferi’nde Hıristiyanlarla Müslümanlar arasında geçen savaşlar anlatılır.

İlahi Komedya (Dante): Öteki dünyada (ahirette) Dante’ nin yaptığı 7 günlük gezi anlatılır.

Çılgın Orlando (Ariosto): Charlemagne döneminde Hıristiyanlarla Müslümanlar arasında geçen savaşlar anlatılır.

Türk Edebiyatı:

Genç Osman Destanı: Kayıkçı Kul Mustafa

Çanakkale Şehitleri (M. A. Ersoy): Kurtuluş Savaşı’ndan bazı olaylar anlatılır.

Üç Şehitler Destanı (F. H. Dağlarca): Kurtuluş Savaşı’ndan bazı olaylar anlatılır.

Kurtuluş Savaşı Destanı, Kuvay-i Milliye Destanı (Nazım Hikmet Ran)

Türk Edebiyatının Destanları

İslamiyetin Kabulünden Önceki Türk Destanları

  1. Yaratılış Destanları (Altay ve Yakut Türkleri)

 

  1. Saka/İskit Türklerinin Destanları
  1. Alp Er Tunga Destanı (M.Ö. 7. yy.)
  2. Şu Destanı (M.Ö. 4. yy.)

 

  1. Hun Türklerinin Destanları
  1. Attila Destanı

 

  1. Hun-Oğuz Türklerinin Destanları
  1. Oğuz Kağan Destanı

 

  1. Siyempi Destanı

 

  1. Göktürk Destanları
  1. Bozkurt Destanı (M.Ö. 2. yy.)
  2. Ergenekon Destanı (7-8. yy.)

 

  1. Uygur Türklerinin Destanları
  1. Türeyiş Destanı (8-9. yy.)
  2. Göç Destanı (8-9. yy.)

İslami Dönem Türk Destanları

  1. Kırgız
  1. Manas Destanı (8-9. yy.)

 

  1. Türk-Moğol
  1. Cengiz Han Destanı (13. yy.)

 

  1. Tatar-Kırım
  1. Timur ve Edige Destanları

 

  1. Karahanlı Dönemi:
  1. Satuk Buğra Han Destanı (13. yy.)

 

  1. Selçuklu-Beylikler ve Osmanlı Dönemleri
  1. Seyid Battal Gazi Destanı (Battalnâme) (9. yy.)
  2. Danişmend Gazi Destanı (11. yy.)
  3. Sarı Saltuk Destanı (Saltuknâme)
  4. Köroğlu Destanı (?-16. yy.)

 

  1. Yaratılış Destanları

Yaratılış destanları Altay ve Yakut Türklerinden derlenmiştir. İslamiyet öncesi döneme ait olduğu anlaşılan bu destanların tam olarak hangi tarihi kapsadığı bilinmese de 19. yüzyılda yazıya geçirildiği düşünülmektedir. Yaratılış destanlarında Tanrı Bay Ülgen’in evreni yaratışı anlatılmaktadır.

  1. Saka/İskit Türklerinin Destanları

 

  1. Alp Er Tunga Destanı

Alp Er Tunga destanı Türkçe bir metin olarak günümüze kadar ulaşamadığı için bu destan hakkında yeterince bilgi yoktur. Ancak Dîvânü Lügâtı’t-Türk’te, Kutadgu Bilig’de ve İranlı yazar Firdevsi’nin Şehname adlı destanında Alp Er Tunga ile ilgili bilgilere yerverilmiştir. Bu bilgilerden hareketle destanda, M.Ö. 7. yüzyılda yaşamış olan Saka hükümdarı Alp Er Tunga’nın savaşlarının, yiğitliklerinin ve ölümünün anlatıldığı görülmektedir. Dîvânü Lügâtı’t-Türk’te Alp Er Tunga’nın ölümü üzerine söylenmiş sagular vardır. Bir İran destanı olan Şehname’de ise Alp Er Tunga’nın İranlılarla olan mücadelesi ve öldürülmesi anlatılmaktadır.

  1. Şu Destanı

Şu destanıyla ilgili günümüze ulaşmış bir metin yoktur. Ancak Dîvânü Lügâtı’t-Türk’te bu destanla ilgili bilgiler verilmiştir. Destana adını veren Şu, M.Ö. 4. yüzyılda yaşamış olan Saka hakanıdır. Destanda Saka’nın genç hükümdarı Şu’nun Makedonya kralı İskender’le olan mücadesi anlatılmaktadır.

  1. Hun Türklerinin Destanları
  1. Attila Destanı

Hristiyanlar tarafından “Tanrı’nın kırbacı” olarak adlandırılan Attila (395-453), Batı (Avrupa) Hun İmparatorluğunun en büyük hükümdarıdır. Bu nedenle hakkında, Avrupalı milletler tarafından anlatılan olumlu olumsuz birçok efsane vardır. Attila ile ilgili Türkçe bir destanın varlığından söz edilse de bu destan günümüze ulaşmamıştır. Onun en dikkat çekici özelliği birçok yabancı ulusun destanına konu olmasıdır. Attila ile ilgili Türkçe bir destanın varlığından söz edilse de bu destan günümüze ulaşmamıştır. Onunla ilgili destanlara yalnızca yabancı kaynaklardan ulaşabilmekteyiz.

  1. Hun-Oğuz Türklerinin Destanları

 

  1. Oğuz Kağan Destanı

Türk boylarının ortak destanı olan Oğuz Kağan Destanı, bugün elimizde bulunan en önemli destandır. Oğuz Kağan, M.Ö. 2. yüzyılda bütün Kuzey Asya’yı egemenliği altına alarak büyük bir imparatorluk kuran Hun hükümdarı Mete Han’nın destanlaşmış tipidir. Eserde Oğuz Kağan üzerinden Türk cihan hakimiyeti ülküsü anlatılmaktadır. Oğuzların atası ve büyük hükümdarı olan Oğuz Kağan’ın maceralarının anlatıldığı destanda Türklerin devlet geleneği, göçebe toplum yaşamı ve bozkır kültürüyle ilgili çok değerli bilgiler yer almaktadır. Bugün varlığı bilinen Saka, Göktürk, Uygur destanları ve Dede Korkut gibi birçok destanın kaybolmuş olan büyük bir destandan koptuğu ve Oğuz Kağan Destanı’nın da bu büyük destanın ana gövdesi olduğu düşünülmektedir. (Aslan, 2008, s. 33) Diğer Türk destanlarından farklı olarak Oğuz Kağan Destanı’nın Türkçe yazılmış ve günümüze ulaşmış birçok varyantı vardır. Bu varyantlar şunlardır:

  1. Uygur harfli varyant. (Paris Milli Kütüphanesi’nde 1001 numaralı kayıtta.)
  2. Reşidüddin’in Câmiü’t-Tevârih’e aldığı Oğuznâme varyantı. (Farsça)
  3. Ebu’l-Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Terâkime’ye aldığı varyant. (Doğu Türkçesi, 17. yy.)
  4. Uzunköprü varyantı. (13-14. yüzyıl Doğu Türkçesiyle yazılmış olan eserin nerede ve kim tarafından yazıldığı bilinmemektedir.)
  5. Kazan’da bulunan Oğuz-nâme. (Eserin nezaman ve kim tarafından yazıldığı belli değildir.)
  6. Dede Korkut Boyları (Dresden ve Vatikan’da iki nüsha)
  7. Yazıcıoğlu Ali’nin Tevârih-i Âli Selçuk (Selçuknâme)ye aldığı Oğuznâme varyantı.
  8. Dânâ Ata tarafından 16. yüzyılda yazılan Oğuznâme.
  9. Andalıp tarafından 18. yüzyılda yazılmış olan Oğuznâme.
  10. Tarih kitaplarında ve salnâmelerde yer alan Oğuznâmeler.
  11. Seyyid Lokman tarafından 16. yüzyılda yazılan Oğuz Destanı. (Yıldız, 2015, s. 367/368)

Oğuz Kağan Destanı’nın Uygur harfli olan varyantı İslamiyet öncesi döneme denk gelirken diğer varyantları İslami döneme tesadüf eder. Dolayısıyla bu destanın Uygur harfli varyantı dışındaki varyantlarında İslamiyetin etkileri görülmektedir.

 

  1. Siyempi Türklerinin Destanı

 

  1. Göktürk Destanları
  1. Bozkurt Destanı (M.Ö. 2. yy.)
  2. Ergenekon Destanı (7-8. yy.)

 

  1. Uygur Türklerinin Destanları
  1. Türeyiş Destanı (8-9. yy.)
  2. Göç Destanı (8-9. yy.)

 

 

Anahtar Kelimeler : Destan Destanlar;,bir,milleti,veya,toplumu,derinden,etkileyen,savaş,,göç,,afet,,kıtlık,gibi,olayların,bir,kahramana,bağlı,olarak,,olağanüstü,motif..

Pinterest Google News Sitesinde Takip Et Facebook Sayfamızı Takip Et Google Play Kitaplar