Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde başlıca ses bilgisi özellikleri

1) /e/ /i/ /ė/ sorunu

Türkçe metinlerde görülen en karışık sorunlardan biridir. Türkçe kelimelerin kök hecesinde bulunan bu ses, Yenisey yazıtlarında müstakil bir işaretle karşılanmıştır. Uygur, Arap, Kiril ve Latin alfabelerinde gösterilmemiştir.

Eski Anadolu Türkçesi metinlerinin yazıldığı Arap alfabesinde de bu ses gösterilmemiştir. Bu sesle söylendiği düşünülen kelimeler genellikle y (“(“ىile yazılmış ve bundan dolayı da /i/ olarak okunmuştur. Bazı metinlerde de /e/ ile yazıldığı görülür. Türkçenin anlam ayırt edici önemli bir ünsüzü olan bu sesi barındıran sözcükler ister i, ister e (” (اelif, hemze” ile yazılsın kapalı e ile telaffuz edilmeleri gerekir.

Eski Anadolu Türkçesi metinlerde geçen kapalı e (ė) ünlüsü taşıyan başlıca kelimeler

Okunuş Yazılış Anlamı

bėl بيل ‘bel, sırt’

bėş بيش ‘beş’

dėmek ديمك ‘demek’

ėl ايل ‘yurt, memleket’

ėrte ايرته ‘erte’

gėce كيجه ‘gece’

ėrgürmek ايركورمك ‘ulaştırmak’

vėrmek ويرمك ‘vermek’

yėdi ييدى ‘yedi, 7’

yėl ييل ‘yel, rüzgâr’

 

2) Dudaksılaşma:

a) /-ġ/ /-ğ/ > /-ø/ Eski Türkçe (Köktürk, Uygur, Karahanlı)’deki kelime

ve hece sonundaki /-g/ler Oğuzca’da düşmüştür.

ET * EAT TT

arıġ > *arığ > aru > arı “temiz”

sevig > *seviğ > sevü > sevi “aşk”

kapuġ > *kapığ > kapu > kapı “kapı”

sarıġ > *sarığ > saru > sarı “sarı”

bilig > *biliğ > bilü > *bili “bilgi”

saçıġ > *saçığ > saçu > saçı“saçı”

3) Ünlüsü Sürekli Yuvarlak Olan Ekler:

Eski Anadolu Türkçeside bazı eklerin ünlüleri sürekli yuvarlak olarak geçer. Günümüz Türkçe’sinde, bu ekler, düz şekilli biçimleriyle de karşımıza çıkarlar.

a) Herhangi bir fonetik sebebi bağlı olmadan meydana gelen yuvarlaklaşmalar:

Bazı ekler herhangi bir fonetik sebebe bağlı olmaksızın yuvarlaklaşmaktadır, bunların başında {-uk / -ük}fiilden isim yapma eki gelir.

artuk <art-uk, eksük <eksü-k, tanuk <tanu-k, danışuk <danış-uk

b) {-up / -üp} Zarf fiil eki: Eski Anadolu Türkçesinde sadece iki şekli var. Günümüz Türkçesinde ünlü uyumuna girerek dört şekilli hâle gelmiştir. Ek, Eski Türkçede yalnızca {-p}şeklindeydi. Yanındaki yardımcı ünlü ekin bünyesine dahil olarak kalıplaşmıştır.

gir-üp, yak-up gör-üp

c) {-uban /-üben} Zarf fiil eki: Eski Türkçedeki {-upan/-üpen; -pan/-pen} şeklinin bir türevidir.

bağlan-uban “bağlanarak”, id-üben “ederek”

ç) {-dur/-dür} Ettirgenlik (faktitif) Eki

yaraş-dur-mış, bil-dür-di

d) {-ur /-ür} Ettirgenlik (faktitif) eki

yit-ür-mez, geç-ür-ür

e) {-ġur /-gür} Ettirgenlik (faktitif) eki. Örneği azdır.

ir-gür-di “ulaştırdı, yetiştirdi, kavuşturdu”

Daha sonra -ġur/-gür > -ur / -ür hâline gelmiştir.

f) {-sun / -sün} / {-sunlar /-sünler}: 3. tekil ve çoğul şahıs emir ekleri.

damla–sun, dime-sün-ler

g) {-dur / -dür}: Bildirme eki.

güneş-dür, yakın-dur

Eski Anadolu Türkçesinde bunların yanında Eski Türkçe biçimleri düz ve yuvarlak şekilde olan (4 şekilli) bazı eklerde yuvarlaklaşarak tek şekilli hale gelmiştir.

ğ) {-Om / -OmIz}1. tekil ve çoğul iyelik ekleri kat-um-da, boynuz-umuz

h) {-Oñ /-OñIz} 2. tekil ve çoğul iyelik ekleri. saç-uñ, cemal-üñ

ı) {-Oñ /-OnIñ} İlgi hâli eki.lale-nüñ, rahmet-ün-üñ , sen-üñ

i) {+lI}{+sIz} Olumlu ve olumsuz anlamda sıfat yapma ekleri

Olumlu anlamlı sıfat yapan ek, ET’de {+lıġ /+lig} düz ünlülü ve iki şekilli idi. Daha sonra sonundaki /g/ler düşünce Eski Anadolu Türkçesinde bu düşmenin etkisiyle ekin ünlüsü yuvarlaklaştı. Günümüz Türkçesinde ise bu ek uyuma girerek {–lX} şekline dönüşmüştür.

Olumsuz anlamı sıfat yapma eki{+sIz}Eski Türkçede olduğu gibi düz ünlülü ve iki şekilli olarak görülür. Bu ek 16. yüzyıldan sonra dört şekilli hâle dönüşmüştür.

ET EAT T.T

{+lıġ/+lig} > {+lu/+lü} > {+lX}

{+sIz} > {+suz/+süz} {+sXz}

yaş-lu, yaġ-lu, diken-süz, sen-süz

j) {-dIm} Görülen geçmiş zaman 1. tekil şahıs eki. Bu ek de yalnızca dar yuvarlak ünlülüdür. Düz dar ünlülü şekilleri daha sonra gelişmiştir.

ayrıl-dum, benzet-düm, yaz-dum

k) {-dIñ} Görülen geçmiş zaman 2. tekil şahıs eki.

gelme-düñ, kıl-duñ

l) {-dIk} Görülen geçmiş zaman 1. çoğul şahıs eki.

vir-dük, gel-dük, kıl-duk

m) {+Iz} 1. çoğul şahıs bildirme eki. Bu ek de yalnızca yuvarlak dar ünlülüdür. Düz dar ünlülü şekilleri daha sonra gelişmiştir.

biz-üz, perişan-uz

n) {-AvIz} istek 1. çoğul şahıs eki

id-evüz “edelim”, kıl-avuz “kılalım”

o) {-Ir} Geniş zaman eki. Bu ek de yalnızca yuvarlak dar ünlülüdür. Düz dar ünlülü şekilleri daha sonra gelişmiştir.

vir-ür “verir”, yat-ur “yatar”

ö) {-u} Zarf fiil eki. Bu ek de yalnızca yuvarlak dar ünlülüdür. Düz dar ünlülü şekilleri daha sonra gelişmiştir.

di-y-ü “diyerek”, uğra-y-u “uğrayarak”, gözle-y-ü “gözleyerek”

4) Ünlüsü Sürekli Düz Olan Ekler

Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde yukarıdaki yuvarlak eklerin aksine bazı ekler de sürekli düz olarak geçmektedir.

a) {-I} Belirtme hâli eki

Bu ek bilindiği gibi Eski Türkçede {-oġ/-og} şeklinde idi. Oğuzca’da /g/’nin düşmesiyle aradaki yardımca ses, ekin yerine almış ve {-I} şekline dönüşmüştür. Günümüz Türkçesinde ise dil dudak uyumu gelişerek dört şekilli hâle gelmiştir.

müşkilüm-i; serhoş-ı, konum-ı, ayşumuz-ı

b) {-I} 3. tekil şahıs iyelik eki

(anuñ) boynuz-ı, arpa ok-ı “arpa başağı”

c) {-dI} Görülen geçmiş zaman 3. tekil şahıs eki

ur-dı, gör-di

ç) {mı} soru eki

sakınır mı? yok mıdur? bu mıydı?

d) {(+n)I} Zamir n’li belirtme hali eki (Akuzatif)

yüzi-n-i, gözi-n-i

e) {+sI}3. tekil şahıs iyelik eki

kamu-sı “hepsi”, kapu-sı, kohı-sı “kokusu”, gözgü-si “aynası”

f) {+cI} İsimden isim yapma eki (Meslek isimleri yapar)

demür-ci, yol-cı, odun-cı

g) Dönüşlülük ve edilgenlik eklerinin bağlantı ünlüleri

ol-ı-n-dı, bul-ı-n-dı, ur-ı-n-dı, dög-i-n-di

dök-i-l-üp, sür-i-l-meye

ğ) {-mIş} Öğrenilen geçmiş zaman eki

göyin-miş “yanmış”, öl-miş-em

h) {-sIz} 2. çoğul şahıs eki

Sürekli istek ekinin üzerinde gelir. İstek eki a/e dir. O yüzden düz şeklinden örnek verilir.

bul-a-sız

ı) {-sIz} 2. çoğul şahıs bildirme eki

canlarum-sız, dermanlarum-sız

i) {-gıl/-gil} 2. tekil şahıs emir eki

sun-gıl “sun! uzat!”, tut-gıl, gör-gil

j) {+lIk} isimden isim yapma eki

toġru-lık, kendü-lig-inden, konuk-lık

k) {-IcI} Fiilden isim yapma eki

tur-ıcı, gör-ici

5) Ünsüzlerle İlgili Notlar

1- /k-/ > /h-/ sızıcılaşması

Bilindiği gibi eski Türkçe’de /h/ sesi yoktu. Eski Türkçedeki söz başında art sıradan ünlü taşıyan belirli kelimelerdeki söz başı /k-/ sesi Eski Anadolu Türkçesinde sızıcılaşarak /h-/’ya dönüşmüştür. Bu değişim kelime başında olduğu gibi hece başında ve hece sonunda da görülmektedir.

Eski Anadolu Türkçesi metinlerde rastlanan /k/ > /h/ sızıcılaşması örnekleri

Kelime Başı Hece Başı Hece Sonu

hanı (<ET kanı) uy-hu çoh

hakan (<ET kagan) ko-hu yoh

hangı (<ET kangı) ar-ha oh “ok”

han (<ET kan) a-hıt- “akıtmak” yazuh

Bu sızıcılaşmanın hece başı ve hece sonundaki örnekleri zaman içinde Azerbaycan Türkçesinde ölçünlüleşmiş (standartlaşmış) ve Azerbaycan yazı diline girmiştir. Türkiye Türkçesi yazı dilinde ise yukarıdaki /h/li yapılar yeniden /k/lı şekillere dönüşmüştür. Anadolu’nun Doğu ve Orta Anadolu ağızlarında ise bu sızıcılaşma Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi yaygınlaşmıştır.

2) /g-/ < /k-/ değişikliği

Oğuzca’nın Eski Türkçe ve onun devam sayılabilecek Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçelerinden ayrılan en önemli özelliklerinin başında söz başında bu değişiklik gelir. Oğuzca söz başındaki tonsuz damak ünsüzü /k-/ yı tonlulaştırarak /g-/ ye dönüştürmüştür. Ön sıradan ünlü taşıyan hemen hemen bütün kelimeler için bu kural geçerlidir.

gel- < ET kel-

git- < ET kit-

Diğer Tarihî Lehçeler > Oğuzca /k-/ > /g-/

Yalnız art sıradan (kalın) ünlü taşıyan kelimelerde bu kural tam olarak geçerli değildir. ET ve onun devamı olarak gördüğümüz Karahanlı, Harezm ve Çağatay Türkçeleri’nde art sıradan (kalın) ünlü taşıyan kelime baş k’ları korumuştur. Eski Anadolu Türkçesinde de bu kural geçerlidir. Yalnız Oğuzca’nın Türkmen ve Azerbaycan yazı dillerinde bu /k/lar /ġ/ya dönüşmüştür.

Tarihî lehçelerde söz başı /k/ sesinin durumu.

 

 

ET Karahanlı T. Harezm T. Kıpçak T. Çağatay T. EAT

ķ-ķapıġ ķ-ķapıġ ķ-ķapıġ ķ-ķapıġ ķ-ķapıġ ķ-ķapu

 

 

 

Oğuz lehçelerinde söz başı /k/ sesinin durumu

Türkiye Türkçesi Azerbaycan T. Türkmen T. Anadolu Ağızları

ķ-ķol ġ-ġol ġ-ġol ġ-ġol

 

 

3) /b-/ > /v-/ değişmesi

 

E.T.’deki kelime başı ve kelime ortası /-b/, /-b-/ lerin, Eski Anadolu Türkçesinde /v/ye dönüştüğünü görüyoruz. Bu dönüşümün sebebi dudak ünsüzleridir. Bilindiği üzere dudak ünsüzleri, oluşum noktaları kendilerine yakın bir diğer dudak ünsüzüne dönüşebilmektedir. Bu değişmeye tabi olan üç kelime vardır: bar, bar- bir

Eski Türkçe Eski Anadolu Türkçesi

bar var “mevcut”

bar- var- “varmak, ulaşmak”

bir- vir- “vermek”

İki ekte de /b/ > /v/ değişikliğini görmekteyiz. Bu ekler şahıs zamiri kökenli bildirme ekleridir.

ben > -ven bilür-ven “bilirim

biz > -vuz kurtıl-a-vuz “kurtulalım”

Bunların yanında bazı kelimelerin ortasında ve sonundaki /b/lerin Eski Anadolu Türkçesinde /v/ye dönüştüğünü görüyoruz.

Eski Türkçe Eski Anadolu Türkçesi

eb ev

seb- sev

eb- iv- “acele etmek”

yablak yavlak “kötü”

yabız yavuz “kötü”

tabışkan tavşan

karabaş karavaş “cariye”

sab sav “söz”

sub suv > suy > su

4) /p-/>/ /b-/ değişmesi

Bilindiği gibi ilk Türkçe’de kelime başında /b/ sesi yoktur. Bu /b/ler /p/den tonlulaşma yoluyla gelişmiştir. Eski Anadolu Türkçesinde de Genel Oğuzca’nın ve Türkiye Türkçesi yazı dilinin aksine bazı /p/ler tonlulaşarak /b/ye dönüşmüştür.

barmak “parmak”

busu “pusu”

bıñar “pınar”

5) /t-/> /d-/ değişmesi

Eski Türkçe ve onun devamı olarak gelişen Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçeleri’nde kelime başı tonsuz diş ünsüzü /t/ler, Eski Anadolu Türkçesinde ve Oğuz lehçelerinde genellikle tonlulaşarak /d/ye dönüşmüştür. Bu dönüşüm ön sıradan ünlü taşıyan kelimelerde daha yaygın, art sıradan ünlü taşıyan kelimelerde ise Türkiye Türkçesi yazı dilinde istikrarsızlıklar vardır. Fakat art sıralı ünlülerdeki bu /t-/lerin bir yazım (imla) mı, yoksa ses bilgisi sorunu mu olduğu tartışılmalıdır.

Ön sıradan ünlü taşıyan kelimelerde söz başı /t-/lerin durumu

Eski Türkçe Eski Anadolu T.

/t-/ /d-/ (nadiren t-)

teg- değ-

ti- de-

tök- dök-

tüt- tüt-

 

Art sıradan ünlü taşıyan kelimelerde söz başı /t-/lerin durumu

Eski Türkçe Eski Anadolu T. Okunuşu

/t-/ /t-/~/d-/ [d-]

tag tag [dağ]

tur- tur- [dur-]

tuz duz [duz]

tut- tut-/dut- [dut-]

Eski Anadolu Türkçesindeki bu /t-/li aslında yalnızca bir yazım özelliğidir. Bunların tı ile yahut dal ile yazılışlarının bir önemi yoktur, daima Oğuz lehçesinin geleneksel ve yaygın tonlulaşma kuralına uygun tarza /d/ ile telaffuz edilmelidir.