Part İmparatorluğu

Part İmparatorluğu, Arşak İmparatorluğu (Orta Farsçada: اشکانیان Eşkâniân) olarak da bilinen, eski İran’da önemli bir siyasi ve kültürel güç olup, Medler'den ve Ahamenişler'den sonra gelen üçüncü yerel hanedanlıktır. Hanedanın adı, MÖ 247 yılında, Helenistik krallık Selevkoslar'ın yönetiminde bir satraplık konumunda olan İran'ın kuzeydoğusundaki Parthia bölgesini ele geçirdikten sonra bağımsızlığını ilan eden kral Parni kabilesi lideri I. Arşak'tan gelmektedir. Arşak'ın adı onursal bir unvan olarak kendisinden sonra gelen bütün Part kralları tarafından kullanıldı. Selevkoslar'ın hakimiyeti altında bulunan İranı, MÖ 3. yüzyılın sonlarına doğru ele geçirmeye başlayan Partlar I. Mithridates döneminde Mezopotamya'yı Selevkosların elinden alarak imparatorluğu büyük ölçüde genişletti. MÖ 140'tan itibaren çok uluslu bir imparatorluk haline gelen Part İmparatorluğunun genişlemesiyle birlikte, başkent günümüzde Türkmenistan sınırları içinde bulunan Nisa’dan, Dicle kıyısındaki günümüzde modern Bağdat’ın güneyinde yer alan Ktesifon'a taşınmıştır. Daha sonrasında belirli dönemlerde Ekbatana, Hecatompylos, Susa gibi bir çok şehir imparatorluğa başkentlik yaptı. Partların zirve zamanında yönettiği bölgeler arasında, İran'ın tamamı, günümüz ülkelerinden Irak, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan Türkmenistan, Tacikistan, Pakistan ve Afganistan' kapsıyordu. Ahameniş İmparatorluğu'nun mirasçıları olduğu iddiasıyla "Şehinşah" (Kralların Kralı) olarak adlandırılan Part hükümdarları, II. Mithridates döneminden itibaren hem Yunanların hem de Ahamenişlerin soyundan geldiklerini iddia etmeye başladı. II. Mithridates döneminin son yıllarında MÖ 95 yılından itibaren "Partların kranlık çağı" adı verilen bir karışıklık dönemine giren imparatorluk, II. Orodes'in MÖ 57'de kontrolü kesin olarak sağlamasından sonra tekrar büyük bir güç haline geldi.

Partların ilk düşmanları batıda Selevkoslar ve doğuda İskitlerdi. Ancak, imparatorluk batıya doğru genişledikçe, Ermenistan Krallığı ve Roma ile çatışmaya başladı. Roma ve Parthia, Ermenistan'a sahip olmak için birbirleriyle yarıştı. Ağır süvariyi icat eden Partlar bundan dolayı Roma İmparatorluğu'nun doğudaki en büyük düşmanıydı. Partlar MÖ 53’te Carrhae Savaşı’nda Romalı proconsül Marcus Licinius Crassus’u büyük bir yenilgiye uğrattılar. Birkaç yüzyıl boyunca Roma-Part savaşları sırasında Romalılar Mezopotamyayı işgal ederek Seleucia ve Ktesifon şehirlerini ele geçirdiler, ancak hiçbir zaman ellerinde tutamadılar. Persis eyaleyinin satrabı olan I. Erdeşîr'in ayaklanıp IV. Artabanus'u 224’te öldürmesiyle Part İmapratorluğu yıkıldı ve İran ile Yakın Doğu'nun çoğunu, 7. yüzyılda Müslümanların fethetmesine kadar yöneten Sasani İmparatorluğu'nu kuruldu. Son Part Kralı VI. Vologases son sikkesini 228 yılında bastırdı. Akdeniz Havzası'ndaki Roma İmparatorluğu ile Çin'deki Han Hanedanlığı arasındaki İpek Yolu ticaret yolunda bulunan imparatorluk, büyük bir ticaret merkeziydi.

Köken ve kuruluş

I. Arşak, Part İmparatorluğunu kurmadan önce İranlılardan oluşan ve Dahae Konfederasyonunu oluşturan antik bir Orta Asya kabilesi olan Parni kabilesinin şefiydi. Doğu İran dili konuşan Parniler, İlk olarak Ahamenişlerin sonrasında Selevkosların hakimiyetindeydiler. Andragoras adındaki Parthia satrabının Selevkoslara karşı ayaklanması sonucu Selevkosların bölgedeki hakimiyeti kaybetmesini büyük bir fırsat olarak gören Parni kabilesi lideri I. Arşak Parthia'yı ele geçirdi.

Genişleme

Selevkos kralı III. Antiokhos, MÖ 210 VE 209'da Parthia ve Baktria'yı geri almak için büyük bir sefer düzenledi. Ancak başarısız olarak II. Arşak ike anlaşma yapmak zorunda kaldı. I. Phraates, Selevkosların müdahalesi olmadan imparatorluğu yöneten ilk part hükümdarıydı. Part İmparatorluğunu genişleterek Kafkasya'ya Sedd-i İskender'e kadar dayandırdı. Ancak Partların en büyük genişlemesi ve en büyük sınırlara sahip olması MÖ 171-138 tarileri arasında hüküm süren kardeşi I. Mithridates döneminde gerçekleşti. Selevkoslara sırtını dönmeye başlayan I. Mithridates, MÖ 148 yılında Medya bölgesi ve Ekbatana şehrini ele geçirdi. Bu başarıları Partların, MÖ 141 yılında Mezopotamya'daki Babil şehrini gele geçirmesi olayı izledi. I. Mithridates ilk sikkelerini Babil'de bastırdı ve resmi bir tören yaptırdı. Hirkana'ya geri çekilirken Susa şehrini de ele geçirdi. MÖ 139 yılına gelindiğinde tüm İran platosu Partların eline geçmişti. Bununla birlikte artık Partlar, Mezopotamya'dan Hindistan'daki İndus Nehrine kadar uzanan geniş bir coğrafyada hüküm sürmeye başladı.

Hekatompilus, Partların ilk başkenti idi, Mithridates, Selevsiya'da, Ekbatana'da, Ktesifon'da ve Arşak krallarının mezarlarının bulunduğu yeni kurduğu Mithradakert'de(Nisa, Türkmenistan), kraliyete ait özel binalar kurmuştu. Ekbatana, kraliyet ailesinin yaz mevsimleri için gözde şehri olmuştu. Ktesifon ancak Gotarzes döneminde başkent olacaktı. Selevkos kralı II. Demetrius Nikator, MÖ 140 yılında Partlara karşı bir ordu topladı ancak Selevkoslar mağlup edilerek Demetrius, Part orduları tarafından ele geçirilip Hirkanay'ya götürüldü. I. Mithridates, konuğuna burada çok iyi davranarak kızı Rhodgune'yi onunla evlendirdi. Selevkos kralı VII. Antiokhos Sidates, MÖ 130 yılında Mezopotamya'yı geri almak için sefere çıktı. Part komutanı Indates, Büyük Zab'ta yenilgiye uğradı ve Antiokhos Babil'i ele geçirdi. Ordularını, Medya bölgesine ilerlettikten sonra Partlar ateşkes isteğinde bulundu. Ancak Antiokhos'un bazı şartları vardı. Arşaklılar, Parthia dışındaki tüm toprakları Selevkoslara bırakacak, yüklü miktarda haraç ödenecek ve II. Demetrius Nikator serbest bırakılacaktı. Partlar , Demetrius'u serbest bıraktı ancak diğer şartlar kabul edilmedi. Antiokhos, MÖ 129 yılında Medya'da bir isyanı bastırmakla meşgul iken bölgeye giren Part ordusu, savaştan Antiokhos'u öldürdü. Ceset, gümüş bir tabut içinde Suriye'ye gönderildi.

Part-Roma savaşları

Romalılar ve Parthlar arasındaki çekişmelerin temelinde Armenia topraklarının paylaşılamaması yatmaktaydı. II. Mithridates'in Ermenilere boyun eğdirmesiyle birlikte Roma'nın Kilikya proconsulü Lucius Cornelius Sulla, Fırat Nehri kıyısında Melitine'de Part elçisi Orobazos ile görüşerek bir uzlaşma sağladı. Bundan böyle Fırat Irmağı Romalılar ve Parthlar arasındaki sınırı belirleyecekti. Armenia Krallığı’nda başgösteren taht kavgaları sırasında Romalı general Pompeius güçlerinin Fırat’ın doğusuna geçmeleriyle Parthlar ve Romalılar arasındaki çekişmelerin temeli atılmış oldu. Romalılar ve Parthlar arasında sınır ihlaline dair bir uzlaşma sağlansa da Parth kralı Roma’nın üstünlüğünü kabul etmiş oluyordu. Romalılar ve Parthlar arsındaki bu uzlaşma Roma’nın triumvirlerinden Marcus Licinius Crassus ’un Parth seferi ile bozulmuştur. Parth kralı Orodes'in komutanlarından Surena MÖ 53’te Carrhae Savaşı’nda Romalıları büyük bir bozguna uğrattı. Rustaham Suren Pahlav olarak da bilinen Surena (MÖ 83-53) Suren hanedanına bağlı Partlı bir liderdi. Marcus Licinus Crassus’un öldürülüp 40 bin Romalı askerin bir kısmının imha edip bir kısmının esir alınmasıyla Crassus’un mağlubiyeti Romanın en büyük yenilgilerinden biri olarak tarihe geçti.

Roma’daki iç savaşta Pompeius'u mağlup eden Caesar Part seferini gerçekleştiremeden MÖ 44’te bir suikaste kurban gitti. MÖ 36’da Romalı Marcus Antonius’un başarız bir Parth seferi bilinmektedir. Roma İmparatoru Augustus dönemi’nde MÖ 21-20 yılında Tiberius Nero komutasındaki Roma ordusu, Carrhae Savaşı’nda kaybedilen Roma sancaklarını ve hala yaşayan Romalı esirleri geri almak ve Armenia’yı bağımlı bir krallık yapmak amacıyla Partlar üzerine sefere çıktı. Bu iki istek de Partlar tarafından barışçıl bir şekilde kabul edildi. Zaman zaman Romalılar üstünlük kazansalar da MS 116, 161 ve 217 yıllarında düzenledikleri büyük seferlerin hiçbirinde Parthia’yı tam olarak ele geçiremediler. Roma imparatoru Traianus’un 114-115 yıllarında Doğu, Güneydoğu Anadolu ve Yukarı Mezopotamya’ya sefer düzenlediği, Armenialılar ve Parthları kontrol altına aldığı bilinmektedir. MS 116’da Susa’yı ele geçiren Traianus, bir suikaste kurban giderek öldürülen Parth kralının ardından yeni Parthia kralı olarak taçlandırılmıştır. Bu sefer esnasında Roma senatosu Traianus’a “Parthicus” (Parth Fatihi) unvanını vermiştir.

Marcus Aurelius Dönemi’nde de Parth kralı III. Vologases’in Romalıların Kappadokia valisini yenilgiye uğratması üzerine, Aurelius kardeşi Lucius Verus’u Doğu’ya gönderdi ve Romalılar bölgede yeniden egemenliği sağladılar. Seleukeia ve Ktesiphon ele geçirildi. Septimius Severus dönemi’nde MS 197’de Mezopotamya ele geçirildiği esnada, Romalılar bir kez daha Fırat’ı geçmişler ve Seleukeia ve Ktesiphon’u ele geçirmişlerdi. Septimius Severus’un oğlu İmparator Caracalla Parthlara karşı bir fetih hareketi amacıyla 214'te doğuya doğru hareket etti. 214-215 kışını Nikomedia’da geçirdikten sonra 215 Mayısında Antiokheia’ya geldi. Part İmparatorluğunda V. Vologases ile V. Artabanos iktidar mücadelesinde olduklarından iç savaş yaşıyordu. Caracalla Artabanos’a onun kızıyla evlenmek istediğini ve onun Roma dostu olmasını önerse de V. Artabanos bu teklifi reddetti. İmparator Caracalla kışı geçirmek için Edessa’ya çekildi, Partlara karşı yeni bir seferin hazırlıklarına başladı. Fakat Edessa’dan Karhaia’a giderken yolda muhafız subaylarından biri tafarından öldürüldü. Caracalla’nın ardından imparator ilan edilen Macrinus, Nisibis yakınlarında Partlar ile giriştiği savaşta Partların karşısında çok zorlandı ve 217 yılının sonbaharında 200 milyon sestertius haraç ödeyerek barışı kabul etti.